Με φόντο την πανδημία του κορωνοϊού βλέπουμε, για άλλη μια φορά, την ταχύτατη μετάδοση πληθώρας θεωριών συνωμοσίας. Γιατί τόσοι πολλοί και διαφορετικοί άνθρωποι υιοθετούν εύκολα τόσες αυθαίρετες θέσεις; Οι παράγοντες είναι αρκετοί και δεν μπορεί να δοθεί μία μόνο απάντηση σε λίγες προτάσεις.
Ας δούμε όμως συνοπτικά κάποιους από τους κυριότερους λόγους.
Γράφει ο Σπύρος Κιτσινέλης*
Ξεκινάμε με τον παράγοντα της άγνοιας. Η έλλειψη γνώσης για ένα θέμα σε συνδυασμό με την απροθυμία να κάνουμε τον κόπο να μάθουμε τι συμβαίνει από έγκριτες πηγές, ενώ ταυτόχρονα θέλουμε να έχουμε άποψη για όλα, οδηγεί εύκολα στην υιοθέτηση αυθαίρετων θέσεων.
Πολύ σημαντικός παράγοντας είναι και το ισχυρό φαινόμενο της προκατάληψης επιβεβαίωσης, δηλαδή η επιλογή μιας θέσης που ακολουθείται στη συνέχεια από το επιλεκτικό φιλτράρισμα των πληροφοριών, έτσι ώστε να επιβεβαιώσουμε την αρχική μας θέση.
Επιπλέον, έχουμε να κάνουμε και με την περιπτωσιολογία, δηλαδή την αυθαίρετη συσχέτιση και σύνδεση κάποιων γεγονότων που έχει να κάνει με την αδυναμία μας να ελέγχουμε ή να κατανοούμε την πραγματικότητα η οποία είναι συχνά χαοτική. Αυτή η αδυναμία ελέγχου και κατανόησης του χαοτικού μας κόσμου φυσικά εμπεριέχει και τον φόβο.
Όλα αυτά και κυρίως ο φόβος και η αδυναμία μας να διαχειριστούμε την πραγματικότητα οδηγούν σε δυο μεγάλες ομάδες ανθρώπων τις οποίες εξυπηρετούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Από τη μία έχουμε όλους εκείνους που θέλουν να ξεφορτωθούν την οποιαδήποτε ευθύνη και δράση, και έρχεται μια θεωρία συνωμοσίας να τους πει ότι όλα είναι προκαθορισμένα από σκοτεινές δυνάμεις, άρα ό,τι και να κάνεις, άλλοι αποφασίζουν για τη μοίρα του κόσμου. Από την άλλη έχουμε όσους θέλουν να νιώθουν ότι έχουν έναν έλεγχο για όσα συμβαίνουν, και τέτοιες θεωρίες τους δίνουν αυτή την ψευδαίσθηση της αποκλειστικής γνώσης. Επίσης, τόσο οι μεν όσο και οι δε, εμφανίζονται με αυτόν τον εύκολο τρόπο ως «ψαγμένοι», σε αντίθεση με τους υπόλοιπους που περιμένουν να ενημερωθούν από τα ΜΜΕ και τους οργανισμούς του συστήματος. Για παράδειγμα, ο ιός, ως φυσική εξέλιξη και φαινόμενο, δεν εξυπηρετεί καμία από αυτές τις ομάδες. Η θεωρία όμως ότι κάποιοι για κάποιο λόγο τον κατασκεύασαν και τον άφησαν να ξεφύγει εξυπηρετεί και τις δύο.
Όλοι μας υιοθετούμε θέσεις αυθαίρετες κατά καιρούς αλλά ο επιστημονικός εγγραμματισμός μειώνει τις πιθανότητας τέτοιων λαθών. Και αυτό διότι η επιστήμη δεν είναι μόνο ένα σύνολο πληροφοριών και γνώσεων, αλλά τρόπος σκέψης και μεθοδολογία τεκμηρίωσης. Γι’ αυτό και είναι εξαιρετικά σημαντικός ο ρόλος των επιστημών στα σχολεία, αλλά και ο ρόλος της επικοινωνίας της επιστήμης στο ευρύ κοινό. Μια κοινωνία, στην οποία η επιστήμη έχει κύριο ρόλο και λόγο, είναι μια κοινωνία πληροφορίας και κριτικής σκέψης και όχι κοινωνία αυθαίρετων ιδεών, δογματισμών και προκαταλήψεων.
*Ο Σπύρος Κιτσινέλης είναι Διδάκτορας φυσικοχημείας και Υπεύθυνος επικοινωνίας της Ένωσης Ελλήνων Χημικών.
