Στα ριζά του λόφου της ακρόπολης, σε ένα υπερυψωμένο άνδηρο που δεσπόζει στο χώρο και σημαδεύεται από μια αιωνόβια βελανιδιά, σώζονται τα εντυπωσιακά ερείπια του ανακτόρου που σφραγίζουν με την επιβλητική παρουσία τους ακόμη και σήμερα την εικόνα των ερειπίων της πόλης. Εντυπωσιακά τώρα. Ακόμα και πριν από λίγα χρόνια (15-20) τίποτα δεν μαρτυρούσε ότι εκεί υπήρχε ένα εμβληματικό ανάκτορο, όπου ο Φίλιππος βασίλευε και ο Μέγας Αλέξανδρος ανακηρύχθηκε βασιλιάς από τον μακεδονικό στρατό.
Με συντονισμένες και καλά σχεδιασμένες ενέργειες, με ανασκαφές και εφαρμογή μελετών, και, τέλος, με ανάταξη όσων στοιχείων ήταν δυνατόν, το ανάκτορο των Αιγών δεν απέκτησε απλώς την τρίτη όψη του. «Επανεμφανίστηκε», χάρη στη μαγική και άκρως επιστημονική δουλειά της Αγγελικής Κοτταρίδη και των συνεργατών της. Για όλη αυτή την περιπέτεια, η επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων μίλησε χθες στο Μουσείο της Ακρόπολης συναρπάζοντας το πολυπληθές κοινό της.
Σύμφωνα με την αρχαιολόγο, το ανάκτορο των Αιγών που αποτελούσε βασικό πόλο του μεγάλου οικοδομικού προγράμματος του Φιλίππου Β΄ στην πόλη- λίκνο της δυναστείας, θα πρέπει να είχε ολοκληρωθεί πριν το 336 π.Χ., όταν ο βασιλιάς με πρόφαση τους γάμους της κόρης του με τον Αλέξανδρο της Ηπείρου γιόρτασε εδώ την παντοδυναμία του. Είναι εκτεταμένο, διώροφο και μεγαλύτερο από τα ελληνιστικά ανάκτορα της Δημητριάδος και του Περγάμου, ενώ σώζεται πολύ καλύτερα και η μορφή του είναι πολύ περισσότερο σαφής και ευανάγνωστη από ”τα βασίλεια” της Πέλλας που γνώρισαν πολλές επεκτάσεις και τροποποιήσεις.
Ενταγμένο στην ίδια οικοδομική ενότητα με το θέατρο που βρίσκεται δίπλα του, το μεγάλο ορθογώνιο κτήριο είναι προσανατολισμένο σύμφωνα με τους γεωγραφικούς άξονες. Η πρόσβαση γινόταν από την ανατολική πλευρά, όπου με τρόπο πρωτοποριακό για την εποχή διαμορφωνόταν η πρόσοψη με το μνημειακό πρόπυλο στο κέντρο μιας εντυπωσιακής δωρικής κιονοστοιχίας. Τα μαρμάρινα κατώφλια της τριπλής βασιλικής εισόδου σώζονται ακόμη στη θέση τους. Τα λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη που μιμούνται παραθυρόφυλλα και τα χαριτωμένα ιωνικά κιονόκρανα που βρέθηκαν πεσμένα, θα πρέπει να προέρχονταν από την πρόσοψη του ορόφου. Ο συνδυασμός των ρυθμών, δωρικού και ιωνικού, τον οποίο βρίσκουμε ήδη στον Παρθενώνα, θα γίνει κυρίαρχη τάση για την μακεδονική αρχιτεκτονική που φαίνεται να την χαρακτηρίζει ο ”λειτουργικός εκλεκτικισμός”.
Περνώντας το πρόπυλο φτάνει κανείς στην αυλή που παραδοσιακά αποτελούσε το κέντρο, γύρω από το οποίο αρθρώνονταν οι χώροι και οι λειτουργίες κάθε σπιτιού. Όπως η πρόσοψη έτσι και η αυλή που είναι ακριβώς τετράγωνη αποκτά εδώ μια απολύτως κανονική μνημειακή μορφή με ένα τεράστιο περιστύλιο. Σε κάθε πλευρά του περιστυλίου υπάρχουν 16 λίθινοι δωρικοί κίονες που επιστέφονται από την χαρακτηριστική δωρική ζωφόρο. Κατασκευασμένα από πωρόλιθο τα αρχιτεκτονικά μέλη καλύπτονταν από λεπτότατα κονιάματα που θα πρέπει να τα φανταστούμε να λάμπουν στο λευκό του μαρμάρου και να ποικίλλονται με ζωηρό γαλάζιο και κόκκινο.
Η αυλή, που χωράει άνετα καθιστούς χιλιάδες ανθρώπους λειτουργούσε κυρίως σαν χώρος όπου επικεντρωνόταν η πολιτική και κοινωνική ζωή του κράτους. Εκεί χωρούσαν, όπως είπε η κ. Κοτταρίδη, περισσότεροι από τους κατοίκους που κατ’ εκτίμησιν είχαν οι Αιγές Στην ανατολική πλευρά του ανακτόρου υπάρχει μία μεγάλη κυκλική αίθουσα, η λεγόμενη θόλος, στην οποία βρέθηκαν αναθηματικές επιγραφές που αναφέρουν τον ”πατρώο Ηρακλή”, τον θεό που οι Μακεδόνες βασιλιάδες τιμούσαν σαν πρόγονό τους μαζί με τη βάση μιας κατασκευής που θα μπορούσε να είναι βωμός ή βάθρο. Οι χώροι στην περιοχή αυτή φαίνονται στο σύνολο τους να έχουν ”ιερό” χαρακτήρα, εξυπηρετώντας τις αυξημένες λατρευτικές ανάγκες του βασιλιά που ήταν συγχρόνως και αρχιερέας .
Χώροι συμποσίων, ανδρώνες, με δάπεδα στρωμένα με ψηφιδωτά από βότσαλα υπήρχαν στην ανατολική και την βόρεια πλευρά όπου δύο διάδρομοι οδηγούσαν από το περιστύλιο στον εξώστη, μια ευρύχωρη βεράντα με πανοραμική θέα στην πόλη και σε ολόκληρη τη μακεδονική λεκάνη που αποτελεί μία ακόμη καινοτομία του ανακτόρου των Αιγών.
Ιδιαίτερα επίσημο χαρακτήρα φαίνονται να έχουν οι πέντε χώροι της νότιας πλευράς, με ψηφιδωτά δάπεδα, ένα από τα οποία σώζεται σε καλή κατάσταση. Φτιαγμένο από μικροσκοπικά λευκά, μαύρα, γκρίζα, αλλά και κίτρινα και κόκκινα βότσαλα, το ψηφιδωτό αυτό θυμίζει χαλί με ένα εντυπωσιακό λουλούδι να ανθίζει στο κέντρο του, πλαισιωμένο από πολύπλοκα ελικωτά βλαστάρια και λουλούδια που εγγράφονται σε έναν κύκλο. Ο πολλαπλός μαίανδρος και ο σπειρομαίανδρος που στολίζουν την περιφέρεια του κύκλου μοιάζουν πολύ με αυτούς που βρίσκουμε στη χρυσελεφάντινη ασπίδα του Φιλίππου Β΄. Ξανθές νεράιδες, μισές γυναίκες-μισά λουλούδια, φυτρώνουν στις γωνίες, ποικίλλοντας με μια ευχάριστη νότα ζωντάνιας και χάρης το σύνολο που παρά τη φαινομενική πολυπλοκότητά του υποτάσσεται στην καθαρή γεωμετρία της αυστηρής συμμετρίας.
Το σημαντικότερο από όλα τα ψηφιδωτά δάπεδα, αν και βρέθηκε κατεστραμμένο, ήταν το ψηφιδωτό με την αρπαγή της Ευρώπης. Η Αγγελική Κοτταρίδη σημείωσε πως ο Φίλιππος ήταν Ευρωπαίος βασιλιάς πριν από τον Καρλομάγνο. ! «…Μηδέποτε ενηνοχέναι Ευρώπη τοιούτον άνδραν παράπαν οίον τον του Αμύντου Φίλιππον» αναφέρει άλλωστε ο ιστορικός Θεόπομπος, ενώ μετά την αναχώρηση του Αλέξανδρου για την Ασία, ο Αντίπατρος, που έμεινε πίσω, αποκαλούνταν «στρατηγός της Ευρώπης».
Εξοπλισμένο με όλες τις ανέσεις της εποχής το ανάκτορο διέθετε ένα άψογο σύστημα αποχέτευσης αλλά και ύδρευσης που έφερνε μέχρι εδώ το δροσερό νερό από τις πηγές του βουνού. Στον όροφο που υπήρχε στην ανατολική όπως και στη δυτική πλευρά θα πρέπει να βρισκόταν, όπως συνήθως, τα διαμερίσματα των γυναικών και οι κοιτώνες. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή και πολυτελής ήταν η κορινθιακού τύπου κεράμωση των στεγών.
Το ανάκτορο, ίσως έργο του αρχιτέκτονα Πύθεου, αποτελεί το αρχέτυπο του οικοδομήματος με περιστύλιο που θα σφραγίσει την αρχιτεκτονική της ελληνιστικής οικουμένης και θα επαναληφθεί χιλιάδες φορές σε ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο, χωρίς ωστόσο καμιά από τις επαναλήψεις να φτάσει τη σαφήνεια, την πληρότητα και την απόλυτη καθαρότητα του πρωτοτύπου. Ο Πύθεος, σπουδαίος αρχιτέκτονας του 4ου αι. π.Χ. ανήγειρε το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού και τον ναό της Αθηνάς στην Πριήνη της Μικράς Ασίας. Ηταν επίσης και πολεοδόμος και εφάρμοζε στα έργα του καθαρούς μαθηματικούς λόγους. Στην περίπτωση μάλιστα του ανακτόρου των Αιγών ο αριθμός 8 φαίνεται να είναι το κλειδί σε διάφορες διαστάσεις. Ο ίδιος άλλωστε είχε συνεργαστεί στο Μαυσωλείο με τον γλύπτη Λεωχάρη.
Στα χρόνια των Αντιγονιδών, τον 3ο αι. π.Χ. μια νέα πτέρυγα με περίστυλη αυλή χτίστηκε στα δυτικά του ανακτόρου για να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες των ενοίκων. Μετά την κατάλυση του βασιλείου από τους Ρωμαίους το 168 π.Χ. το ανάκτορο καταστρέφεται μαζί με την πόλη των Αιγών και δεν ξαναχτίζεται ποτέ. Ωστόσο, παρά την καταστροφή, ο χώρος φαίνεται πως κρατά στην συνείδηση των κατοίκων κάτι από την ιερότητά του και όχι μόνον δεν καταπατείται αλλά, όπως δείχνει ο βωμός και τα λείψανα των θυσιών των ύστερορωμαϊκών χρόνων που βρέθηκαν στο δωμάτιο με το ψηφιδωτό, γίνεται τόπος λατρείας. Αλλωστε, μια τεράστια κατολίσθηση, βοηθά κι εκείνη στην ισοπέδωση της πόλης.
Οι Αιγές εξαφανίζονται και ξεχνιούνται ωστόσο η ανάμνηση του βασιλικού οίκου εξακολουθεί να ζει στο βυζαντινό όνομα Παλατίτζια που στοιχειώνει τον τόπο ως σήμερα. Ακόμη και η λατρεία συνεχίζεται στο χώρο που στη συλλογική μνήμη καταγράφηκε σαν τόπος ιερός. Μετά τον ρωμαϊκό βωμό ήρθε η μικρή εκκλησούλα της Αγίας Τριάδας: χτισμένη στη σκιά της αιωνόβιας βελανιδιάς στα χρόνια της τουρκοκρατίας διαλύθηκε το 1961 για να προχωρήσει η ανασκαφή.
Στο μεταξύ το ανάκτορο έγινε νταμάρι και χτίστηκαν με τις πέτρες του τα χωριά της περιοχής, τελευταία από όλα στη δεκαετία του είκοσι η ίδια η Βεργίνα.
Η Αγγελική Κοτταρίδη απάντησε σε διάφορες αιτιάσεις για το αν είναι ή όχι ανάκτορο και ποια είναι η χρονολόγησή του. Όπως ανέφερε, η επιστημονική τεκμηρίωση συμπλήρωσε το κενό της έρευνας και επέτρεψε την ασφαλή χρονολόγηση του ανακτόρου του Αιγών. Πλέον είναι σαφές πως ολόκληρο το συγκρότημα, δηλαδή το κεντρικό αλλά και το δυτικό, βοηθητικό περιστύλιο, σχεδιάστηκε και χτίστηκε ως ένα σύνολο, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώθηκε στο διάστημα από τα μέσα περίπου του 4ου αι. π.Χ. ως το 336 π.Χ. Το κτήριο αυτό εντάσσεται στο μεγαλόπνοο πρόγραμμα ανοικοδόμησης και αστικοποίησης που υλοποίησε ο Φίλιππος Β′, που στο σύνολό του αποτελεί την αρχιτεκτονική διατύπωση του δόγματος της πεφωτισμένης δεσποτείας.
Ένα νεώτερο νόμισμα που βρέθηκε από τους παλαιότερους ανασκαφείς, δεν βρέθηκε στον χώρο θεμελίωσης του ανακτόρου, επομένως δεν είναι σωστό να χρησιμοποιείται στη χρονολόγηση. Αντίθετα, τα θραυσμένα κεραμεικά που βρέθηκαν, επιβεβαιώνουν πως χτίστηκε στα χρόνια του Φιλίππου.
Ένα άλλο που αποσαφήνισε η πρόσφατη έρευνα είναι η λειτουργία του ανακτόρου των Αιγών όχι ως βασιλικής κατοικίας, όπως πιστευόταν ως τώρα, αλλά ως δημόσιου χώρου που στέγαζε τις δομές της βασιλικής εξουσίας. Πρόκειται δηλαδή για ένα κτήριο το οποίο εκφράζει τα πιστεύω και την επηρεασμένη από τις αντιλήψεις του Πλάτωνα ιδεολογία του Μακεδόνα βασιλιά.
«Συγχωνεύοντας με τρόπο εξαιρετικά εφευρετικό και πρωτοποριακό στοιχεία παραδοσιακά και ριζοσπαστικές επινοήσεις, ο μεγαλοφυής αρχιτέκτονας του ανακτόρου των Αιγών δημιουργεί ένα πρωτοποριακό κτήριο, σχεδιασμένο να γίνει το αρχιτεκτονικό μανιφέστο της ιδανικής πολιτείας των επίλεκτων, η χειροπιαστή διατύπωση στο χώρο της ιδέας της πεφωτισμένης ηγεμονίας», ανέφερε χαρακτηριστικά η Αγγελική Κοτταρίδη.
Μάλιστα ο σχεδιασμός και οι χαράξεις του κτηρίου, ακολουθούν με αξιοθαύμαστη ακρίβεια το μαθηματικό και φιλοσοφικό πρότυπο που βασίζεται στην «ιερή αναλογία» της χρυσής τομής (αριθμός φ) στο οποίο ενσωματώνεται το χρυσό πυθαγόρειο τρίγωνο, αλλά και η ιδέα του Πλάτωνα για την κατασκευή της «Ψυχής του Κόσμου» όπως διατυπώνεται στον Τίμαιο σαν μια αλληλουχία κανονικών γεωμετρικών σχημάτων που αποτυπώνουν στο χώρο την επτάβαθμη ακολουθία των πρώτων δυνάμεων του 2 και του 3 (1, 2, 3, 4, 9, 8, 27). Όλα αυτά αποτελούν αδιάψευστα στοιχεία που αποδεικνύουν τον λεπτομερή και καλά μελετημένο σχεδιασμό ενός πρωτοποριακού κτηρίου, που εξέφραζε τη βασιλική εξουσία ως ένωση του υπερβατικού με το εγκόσμιο.
Σημείωσε ότι πρόσφατα ο Ιορδάνης Δημακόπουλος έδειξε με τρόπο που δεν επιδέχεται αμφιβολία ότι οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν σε μια αλληλουχία κανονικών γεωμετρικών σχημάτων εγγεγραμμένων και περιγεγραμμένων σε ομόκεντρους κύκλους, «αυτά ακριβώς που είδαμε να αντιστοιχούν και να καθορίζουν τις βασικές χαράξεις του ανακτόρου των Αιγών. Το σχήμα λοιπόν της Ψυχής του Κόσμου κατά Πλάτωνα είναι αυτό που ζωογονεί το κτήριο, το σώμα του οποίου διέπεται από τον θεϊκό λόγο «λογισάμενος οὖν (ο Θεός) ηὕρισκεν ἐκ τῶν κατὰ φύσιν ὁρατῶν οὐδὲν ἀνόητον τοῦ νοῦν»
«Ο Φίλιππος, όπως λέει ο Διόδωρος, ήταν μυημένος στα δόγματα του Πυθαγόρα και είναι γνωστό ότι διατηρούσε στενές σχέσεις με τον Πλατωνικό κύκλο. Οπως φαίνεται, αυτό ίσχυε και για τον μεγαλοφυής αρχιτέκτονα του που ίσως δεν είναι άλλος από τον Πύθεο, γνωστό για την συμμετοχή του στην κατασκευή του Μαυσωλείου, αλλά και για την συνεισφορά του στην εξέλιξη της πολεοδομίας και της θεωρίας των αναλογιών», είπε η κα Κοτταρίδη
«Αποτυπώνοντας στην πέτρα την πλατωνική ιδέα ο αρχιτέκτονας του ανακτόρου των Αιγών δημιουργεί ένα κτήριο που ενσαρκώνοντας τον χρυσό κανόνα της θεϊκής αρμονίας, προορίζεται να γίνει η «ψυχή» της ιδανικής πολιτείας… Έτσι γεννιέται ένα επαναστατικό και πρωτοποριακό για την εποχή του οικοδόμημα που ανεξάρτητα από το πόσοι γνωρίζουν την εσώτερη φιλοσοφία του, αμέσως θα βρει πολλούς μιμητές και θα σφραγίσει την πορεία της ιερής και της κοσμικής, της δημόσιας και της ιδιωτικής αρχιτεκτονικής για πολλούς, πολλούς αιώνες»
Η συμβολή της μακεδονικής αρχιτεκτονικής στις μετέπειτα εποχές είναι εμφανής στα κοσμικά αλλά και σε θρησκευτικά κτήρια, όπως στα πρώιμα ισλαμικά τεμένη που διατηρούν τη μορφή του περιστυλίου.
Τέλος, σημαντικός είναι ο εντοπισμός θραυσμάτων πελίκης, στα υπολείμματα της νεκρικής πυράς στον τάφο του Φιλίππου. Το αρχαίο αγγείο ήταν ακατάγραφο και άγνωστο μέχρι τώρα. Επιβεβαιώνει την χρονολόγηση γύρω στο 336 π.Χ. οπότε και δολοφονήθηκε ο Μακεδόνας βασιλιάς. Μέσα σε δύο δεκαετίες είχε καταφέρει να μετατρέψει τη Μακεδονία σε σημαντικό κέντρο του ελληνικού κόσμου, αν και παρέλαβε ένα βασίλειο φτωχό και ταπεινό.
