Η 3η Ιανουαρίου ήταν η επέτειος του θανάτου του Σκιαθίτη συγγραφέα Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, του Αγίου των γραμμάτων μας, όπως συνηθίζουμε να τον αποκαλούμε. Ήταν ο συγγραφέας των ταπεινών και καταφρονεμένων και γι” αυτό θα του αφιερώσουμε το σημερινό μας λήμμα.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη Γεωργάνα
Ο ταπεινός, η ταπεινή, το ταπεινόν είναι επίθετο που στα παλαιότερα ελληνικά δήλωνε εκείνον που βρισκόταν χαμηλά. Πολύ γρήγορα, όμως, απέκτησε μεταφορική σημασία και περιέγραφε τον φτωχό, τον κατώτερο ή όποιον μεταχειρίζεται τον εαυτό του ως κατώτερο, δηλαδή το σεμνό.
Ταπεινός είναι ο σεμνός και στα νέα ελληνικά. Λέξη αβέβαιης ετυμολογίας. Μία μάλιστα ετυμολογική εκδοχή, που, κατά την ταπεινή άποψη των γλωσσολόγων, δεν είναι πειστική, θέλει τον ταπεινό να συνδέεται με το αρχαίο τοπωνύμιο Τέμπεα ή Τέμπη. Τα Τέμπη προέρχονταν από τον τύπο τάπ-ος, που είχε να κάνει με το βαθούλωμα. Άρα ο ταπεινός κοιτά προς τα κάτω και δε σηκώνει το κεφάλι στα ψηλά.
Ο ταπεινός δε χαρακτηρίζεται από αλαζονεία και είναι μετριόφρων, δεν επιθυμεί τις διακρίσεις. Όταν θέλει να παρακαλέσει για κάτι, το ζητά ήρεμα, ευγενικά και όχι επιτακτικά φωνάζοντας. Ξεκινά λέγοντας: «Ταπεινή παράκλησή μου να είστε πιο προσεκτικοί, όταν περπατάτε στο διάδρομο», για παράδειγμα.
Κάποτε κάποτε το επίθετο γίνεται δηλωτικό της καταγωγής. Ο ταπεινός δεν έχει επιφανείς προγόνους, δεν είναι πλούσιος. Όλα γύρω του είναι απλά, ανεπιτήδευτα και ίσως πολύ φτωχικά. Τέτοιοι ταπεινοί και καταφρονεμένοι ήρωες πρωταγωνιστούν στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. Για του λόγου το αληθές, στη «Σταχομαζώχτρα», η θεια – Αχτίτσα, μια ταπεινή γιαγιά, μεγαλώνει τα ορφανά της κόρης της και υπομένει ταπεινώσεις, για να εξοικονομήσει τα χρήματα για τα δυο μικρά. Η μεγάλη σεμνότητά της, η ταπεινότητά της, να δουλεύει μαζεύοντας τα στάχυα, που έπεφταν από τα δεμάτια των θεριστών, ανταμείβεται στο τέλος, αφού λαμβάνει γράμμα από τον γιο της. Το γράμμα περιέχει χρήματα με τα οποία κάνουν Χριστούγεννα τόσο εκείνη, όσο και τα δυο μικρά.
Στο κείμενο διαβάζουμε ότι οι γυναίκες της εποχής που τολμούσαν, για λόγους επιβίωσης, να κάνουν μια τόσο ταπεινωτική δουλειά, όπως αυτή της σταχομαζώχτρας, ανγκάζονταν να φύγουν από την πατρίδα τους, να πάνε σε γειτονικές περιοχές και να ακούν ταπεινωτικούς χαρακτηρισμούς, όπως αυτούς που άντεχε και η συγκεκριμένη ηρωίδα, επειδή, μεταξύ άλλων, ήταν ιδιαιτέρως ταπεινό, να εργάζεται μια γυναίκα και να κάνει μάλιστα μια τέτοια εργασία. Μια από αυτές τις κοροϊδευτικές εκφράσεις με τις οποίες αποκαλούσαν τις σκληρά εργαζόμενες ήταν «φ”στάνες», αυτές που φορούν φουστάνια, δηλαδή.
Ενίοτε ο ταπεινός γίνεται κακός, γιατί τα κίνητρα των πράξεών του είναι κακά και αναξιοπρεπή. Τότε η λέξη χάνει την ομορφιά της και γίνεται κακόσημη, όπως λέμε.
Ταπεινοφρόνως, χωρίς υπερηφάνεια σας παρουσιάσαμε λίγα από τα σημαινόμενα των ταπεινο-λέξεων. Η ταπεινότητά μας (έκφραση μετριοφροσύνης) μας επιβάλλει να σταματήσουμε εδώ.
Μερικά από τα αντώνυμα του ταπεινός: υψηλόφρων, καυχησιάρης, εγωιστής, υπερήφανος ή ανώτερος, αξιοπρεπής, αν δεχθούμε τη δεύτερη σημασία.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
