Στο μέσον του κατακόρυφα λαξευμένου βράχου πάνω από το Θέατρο του Διονύσου, δεσπόζει το σπήλαιο του χορηγικού μνημείου του Θρασύλλου. Ο Παυσανίας αναφέρεται έμμεσα σε αυτό, παρέχοντας την πληροφορία ότι στο εσωτερικό του υπήρχε παράσταση του φόνου των τέκνων της Νιόβης από τον Απόλλωνα και την Άρτεμη. Το μνημείο έχει αναστηλωθεί και δεσπόζει στην άνω περιοχή της νότιας κλιτύος από τον Κωνσταντίνο Μπολέτη. Είναι ένα μνημείο που έχει προσφέρει ακόμα και στοιχεία τα οποία δεν γνωρίζουμε, όπως την απεικόνιση στεφανιών σε σύγχρονα αρχιτεκτονήματα.
Ακριβώς δύο ανάγλυφα στεφάνια ελιάς και κισσού, έχουν δημιουργηθεί σε μικρό τμήμα της ζωφόρου του μνημείου, το οποίο θα εκτίθεται σύντομα στο Μουσείο Ακρόπολης. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο γνωμοδότησε χθες ομόφωνα υπέρ της παραχώρησης του σημαντικού θραύσματος από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο Μουσείο Ακρόπολης. Παραχώρηση που έγινε με την από 11-7-2022 επιστολή του Γενικού Διευθυντή, Καθηγητή Νικόλαου Σταμπολίδη, προς το ΕΑΜ και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών, ώστε το τμήμα του γλυπτού που έχει σωθεί να περιληφθεί στη μόνιμη έκθεση.
Το θραύσμα είχε μεταφερθεί το Νοέμβριο του 2002 στα εργαστήρια της πρώην Α’ ΕΠΚΑ (νυν ΕΦΑ Πόλης Αθηνών) για εκμάγευση και σήμερα φυλάσσεται στο κτήριο Βάιλερ. Το αίτημα εντάσσεται στην προσπάθεια του Μουσείου να συγκεντρώσει χαρακτηριστικά έργα από την Ακρόπολη και τις κλιτύες της τόσο από το παλιό Μουσείο Ακρόπολης και τις αποθήκες του όσο και από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, προκειμένου να εκτεθούν. Η προσπάθεια για ανεύρεση και άλλων θραυσμάτων στο παλιό μουσείο και στις αποθήκες, συνεχίζεται με εντατικό ρυθμό, σύμφωνα με τις οδηγίες του Νίκου Σταμπολίδη.
Προτείνεται να εκτεθεί στην ενότητα των κλιτύων/υποενότητα του θεάτρουτου Διονύσου, κοντά στον Παπποσιληνό με τον Διονυσίσκο και τις μάσκες. Όλα βρίσκονται στο ισόγειο του μουσείου και με την ενότητα αυτή ανοίγει η έκθεση. Αλλωστε, στον προθάλαμο του μουσείου παρουσιάζεται ντοκιμαντέρ, με ένα θέμα του να αναφέρεται διεξοδικά στο μνημείο του Θρασύλλου και στην πρόσφατη αναστήλωσή του.
Γύρω στο 330 π.Χ., επί άρχοντος Λυκούργου, το Ιερό και το Θέατρο του Διονύσου, στο ανατολικό τμήμα της Νότιας Κλιτύος, γνώρισαν την πλήρη διαμόρφωσή τους. Στην περίοδο αυτή πιθανότατα ανάγονται ο Νεότερος Ναός του Διονύσου, με τον βωμό στα ανατολικά του, καθώς και η λεγόμενη Δωρική στοά στο βόρειο τμήμα του Ιερού. Την ίδια εποχή το θέατρο απέκτησε μνημειακές διαστάσεις και μορφή. Κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου λίθινο και επεκτάθηκε μέχρι τη ρίζα του βράχου της Ακρόπολης, ενσωματώνοντας στο σχέδιό του τον Περίπατο, τον περιμετρικό δρόμο του λόφου. Γύρω στο 320 π.Χ. προστέθηκαν στον χώρο τα χορηγικά μνημεία του Θρασύλλου, βόρεια του θεάτρου, και το χορηγικό μνημείο του Νικία δυτικά του κοίλου του.
Ο αρχιτέκτονας-αναστηλωτής του χορηγικού μνημείου, δρ Κωνσταντίνος Μπολέτης, τέως πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής Μνημείων Νότιας Κλιτύος Ακροπόλεως, σημειώνει στη διατριβή του πως το χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου, γνωστό και ως Θρασύλλειο, βρίσκεται στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως, επάνω από το Διονυσιακό Θέατρο, και ήταν προσαρμοσμένο στο στόμιο σπηλαίου στον κατακόρυφα λαξευμένο βράχο στα ριζά του Ιερού Βράχου, τη λεγόμενη “κατατομή”.
Χρονολογημένο από την επιγραφή του επιστυλίου του στο 320/19 π.Χ., ακολουθεί τον τύπο των ναϊσκόμορφων χορηγικών μνημείων και βρίσκεται στο μεγαλύτερο σπηλαίο της νότιας κλιτύος της Ακρόπολης. Το μνημείο αναμορφώθηκε το 271/70 π.Χ. από τον Θρασυκλή, υιό του Θρασύλλου, αγωνοθέτη των Μεγάλων Διονυσίων. To μνημείο του Θρασύλλου συνίστατο από μία κτιστή μαρμάρινη πρόσοψη μπροστά από το φυσικό σπήλαιο. Η όψη του είχε μορφή δίθυρου πυλώνος με παραστάδες, κεντρικό πεσσό, δωρικό επιστύλιο με συνεχή σειρά σταγόνων, ιωνική ζωφόρο και γείσο πάνω στο οποίο εδράζονταν βάθρα για χορηγικούς τρίποδες. Η ζωφόρος έφερε διακόσμηση με ένα στεφάνι κισσού στο μέσον – έπαθλο των νικητών χορηγών των θεατρικών αγώνων – και άλλα δέκα στεφάνια ελιάς.
Η Παναγία Σπηλιώτισσα, στη μορφή που διατηρείται σήμερα πίσω από την πρόσοψη του αρχαίου μνημείου, διαμορφώθηκε κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας. Διαθέτει τριμερή εσωτερική διάρθρωση, η οποία ακολουθεί τη μορφή που είχε δοθεί στο σπήλαιο από τους αρχαίους χρόνους.
Μετά την εγκατάσταση του χριστιανικού ναϊδρίου, το χορηγικό μνημείο διατηρούνταν σχεδόν ακέραιο, με ορισμένες μορφικές αλλοιώσεις, όπως το φράξιμο των ανοιγμάτων του με τοίχους. Λόγω της προβεβλημένης θέσης του, της ιδιότυπης αρχιτεκτονικής του μορφής και της καλής διατήρησής του, αποτελούσε προσφιλές θέμα στην ιστορική εικονογραφία των μνημείων των Αθηνών του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα.
Στη θέση όπου εικάζεται πως υπήρχε ο τρίποδας του Θρασύλλου, στο μέσον του επιθέματος των βάθρων επάνω από τον θριγκό του μνημείου, διακρίνεται σε έργα της ιστορικής εικονογραφίας ένα μαρμάρινο άγαλμα του Διονύσου. Σύμφωνα με τις επικρατέστερες επιστημονικές απόψεις, η επέμβαση χρονολογείται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το άγαλμα αποσπάστηκε το 1802 για λογαριασμό του λόρδου ΄Ελγιν και εκτίθεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο.
Σύμφωνα με τον μελετητή, το μνημείο κατέρρευσε μετά από κανονιοβολισμό το 1827, κατά την πολιορκία της Ακροπόλεως από τους Οθωμανούς, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν ή να τραυματιστούν πολλοί από τους αγωνιστές της ομάδας που είχε αναλάβει την υπεράσπισή του. Πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία είχε εξαγγείλει την αναστήλωσή του, ωστόσο μέρος του διάσπαρτου αρχιτεκτονικού υλικού του αναλαξεύτηκε και χρησιμοποιήθηκε στην αποκατάσταση της βυζαντινής εκκλησίας της Σωτήρας του Νικοδήμου, ευρύτερα γνωστής ως Ρωσικής Εκκλησίας.
Έχει, πάντως, ιδιαίτερη σημασία το γεγονός πως το Θρασύλλειο αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και επηρέασε μορφολογικά ένα μεγάλο αριθμό κτιρίων του κινήματος του νεοκλασικισμού και της ελληνικής Αναγέννησης στην Ευρώπη και στη βόρεια Αμερική, κυρίως κατά τον 19ο αιώνα. «H αρχιτεκτονική τεκμηρίωσή του από τους Βρετανούς James Stuart και Nicolas Revett, καθώς και άλλους καλλιτέχνες, έγινε πηγή άντλησης μορφολογικών στοιχείων από μεγάλους αρχιτέκτονες του ρεύματος του κλασικισμού σε ευρωπαϊκές χώρες κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα αλλά και αργότερα.
Μία από τις πλέον καθαρές και πρώιμες υιοθετήσεις του μορφολογικού θέματος του θριγκού του, βρίσκεται στη Rotunda του Καπιτωλίου της Ουάσιγκτον, έργο του Charles Bulfinch του 1829. H γενική μορφή του στεφανιού και του πλοχμού των κλάδων του παραμένει, ωστόσο τα φύλλα είναι από δρυ, με άλλη, συμβολική προσέγγιση.
Τα λεπτομερή σχέδια των J. Stuart και N. Revett που εκπονήθηκαν κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους στην Αθήνα το 1751-3, τεκμηριώνουν σχεδόν πλήρως τη μορφή και τις διαστάσεις του αρχαίου μνημείου και μαζί με νέες παρατηρήσεις και μετρήσεις επί των σωζόμενων μελών αποτέλεσαν τη βάση νέων αναλυτικών σχεδίων και προτάσεων για την αποκατάσταση του μνημείου από το 2002 και εξής.
