Το ξόανο ήταν ένα λατρευτικό άγαλμα φτιαγμένο από ξύλο. Παρίστανε συνήθως έναν θεό της αρχαιότητας και τοποθετούνταν στους χώρους λατρείας, μέσα, δηλαδή, στους ναούς. Ο τρόπος κατασκευής του ήταν άτεχνος και χονδροειδής, ώστε να φαίνεται ότι φέρει το σχήμα ενός κορμού δέντρου. Όπου συναντάμε τη λέξη αυτή στα κείμενα της αρχαιότητας, καταλαβαίνουμε ότι αναφέρεται στα αντίστοιχα ομοιώματα των θεών.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα
Ο Ευριπίδης, για παράδειγμα, που στην τραγωδία του «Ιφιγένεια εν Ταύροις», παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο έφθασε η λατρεία της θεάς Αρτέμιδος στην χώρα των Ταύρων, (σημερινή Κριμαία) γράφει χαρακτηριστικά: Τίνι λόγῳ πορθμεύετε κλέπτοντες ἐκ γῆς ξόανα καὶ θυηπόλους; (στ. 1358 – 1359. Για ποιο λόγο κλέβετε από τη χώρα αγάλματα και ιέρειες;). Τα λόγια αυτά αποδίδονται στον Άγγελο, ο οποίος παρατηρεί ότι προσπαθούν οι ξένοι, Ορέστης, Πυλάδης και η ιέρεια Ιφιγένεια να δραπετεύσουν, έχοντας μαζί τους το λατρευτικό άγαλμα της θεάς.
Στη συνέχεια, με τη λέξη αυτή αναφέρονταν σε κάθε είδωλο, ομοίωμα, εικόνα κυρίως των θεών. Επειδή αυτές ήταν ξύλινες, πολλές φορές με το ξόανον εννοούσαν ακόμη και τα ξύλινα μουσικά όργανα.
Το ξόανον όπως ήταν ο λεκτικός μας τύπος βγαίνει από το ρήμα ξέω (= τρίβω, λειαίνω, στιλβώνω). Από το ίδιο παράγεται και το ξύλο (=λειασμένη, ξυσμένη επιφάνεια), από το οποίο άλλωστε κατασκευάζονταν τα αγάλματα αυτά, το ξύσμα πορτοκαλιού που αρωματίζει το κέικ, η ξύστρα που οξύνει τα μολύβια, το μυαλό ξυράφι που έχουν πολλοί αγαπημένοι μας φίλοι, το ξύρισμα που κάνει ωραία, στιλπνή και γυαλιστερή την επιδερμίδα, και οι άξεστοι (αγενείς, όχι εκλεπτυσμένοι) τρόποι μερικών πολιτικών στη Βουλή.
Σήμερα έχουμε ξόανα; Και βέβαια έχουμε. Με τη λέξη δεν εννοούμε πια τα ξύλινα, λατρευτικά αγάλματα, αλλά τους εξαιρετικά δύσμορφους ανθρώπους. Είναι και λίγο φορτισμένος συναισθηματικά ο λεκτικός τύπος και έχει να κάνει και με τα ψυχικά χαρακτηριστικά που φέρνει κάθε ξόανο. Για τα σωματικά του ελαττώματα δεν μπορεί να απολογηθεί κάποιος. Μπορεί, όμως, να λογοδοτήσει για τα ψυχικά του στοιχεία, την ανοησία του ή την κακία του απέναντι στους άλλους. Γιατί ξόανο γίνεται κάποιος και όταν είναι κακός, συμπεριφέρεται χλευαστικά και περιφρονητικά προς τους άλλους και τους προκαλεί αποστροφή.
Όταν αποκαλέσουμε κάποιους ξόανα, τους αποδίδουμε αρνητικά χαρακτηριστικά. Καυτηριάζουμε την ασχήμια τους ή τη χαζομάρα τους. Βέβαια και τα συνώνυμά να χρησιμοποιήσουμε, δύσμορφος, βλάκας, μωρός, βραδύνους, αμόρφωτος, χαζός, πάλι δεν εννοούμε θετικά πράγματα.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
