Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι ασυνείδητες στρατηγικές που χρησιμοποιούμε για να διαχειριστούμε την πραγματικότητα και τις τραυματικές καταστάσεις που αυτή φέρνει. Αν και είναι ένα φυσιολογικό μέρος της ανθρώπινης ψυχολογίας, η υπερβολική ή λανθασμένη χρήση τους μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και στις σχέσεις των ατόμων.
Της Σύλιας Θεοδοσοπούλου*
Πρόκειται για αποκύημα ψυχαναλυτικής σκέψης αλλά οι αμυντικοί μηχανισμοί έχουν ξεπεράσει κατά πολύ τα όρια της ψυχανάλυσης. Σήμερα αποτελούν μια κοινή γλώσσα για να περιγράψουμε πώς οι άνθρωποι προστατεύουν τον εαυτό τους από το άγχος, τον πόνο και τις εσωτερικές συγκρούσεις. Σε αυτό το πλαίσιο θα κινηθεί το παρόν άρθρο περιγράφοντας το επίπεδο ωριμότητας του κάθε αμυντικού μηχανισμού.
Ας ξεκινήσουμε από την αρχή. Ο όρος και η πρώτη συστηματική θεωρία ανήκουν στον ίδιο τον Freud, την Anna Freud, η οποία συστηματοποίησε στα βιβλία της τους αμυντικούς μηχανισμούς, αλλά και στην γενικότερη ψυχαναλυτική κλινική του 20ού αιώνα. Δηλαδή στη ψυχανάλυση βρίσκουμε την απαρχή του όρου και στην συνέχεια θα βρούμε μετεξελίξεις των θεωριών αυτών.
Όλοι οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε άμυνες, ανεξάρτητα από το θεωρητικό πλαίσιο που ο καθένας μπορεί να κινηθεί. Για παράδειγμα, η ψυχανάλυση δίνει έμφαση στο ασυνείδητο και βλέπει τους αμυντικούς μηχανισμούς ως τρόπους για να προστατεύσει το εγώ από συγκρούσεις μεταξύ του id (αυτό -ένστικτα) και του superego (υπερεγώ-κανόνες). Η γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία από την άλλη δίνει έμφαση στις αυτόματες σκέψεις. Η νευροεπιστήμες τις συνδέουν με μηχανισμούς -απειλής-φυγής-παγώματος (fight-flight-freeze) όπως το περιέγραψε χαρακτηριστικά στο βιβλίο του «Το στρες στην ζωή μας» ο πρόεδρος της Παιδιατρικής Σχολής Αθηνών. κ. Χρούσος. Η συστημική θεραπεία βλέπει μοτίβα σε σχέσεις των ατόμων και ούτω καθεξής.
Ας δούμε όμως του ίδιους τους αμυντικούς μηχανισμούς ξεκινώντας από τους πιο ώριμους. Έχουμε σε πρώτη θέση το χιούμορ (humor). Εκεί θα δούμε την εκφόρτωση έντασης μέσω χιουμοριστικής προσέγγισης όπως για παράδειγμα αν έχεις μια δύσκολη μέρα στη δουλειά και λες στους συναδέλφους: «Αν πάει χειρότερα, θα ζητήσω αύξηση επειδή επιβίωσα!». Εδώ θα δούμε και τον αλτρουισμό που εκεί θα γαληνέψεις τα δικά σου συναισθήματα μέσω της βοήθειας στους άλλους. Για παράδειγμα αν νιώθεις στρες αλλά πας να βοηθήσεις έναν φίλο που μετακομίζει και αυτή η προσφορά σε κάνει να νιώσεις καλύτερα! Υπάρχει και η καταστολή (suppression) που έχουμε την συνειδητή αναβολή σκέψεων/συναισθημάτων. Δηλαδή, θα μπορούσε να γίνει: “δεν το σκέφτομαι τώρα γιατί έχω δουλειά. Έχουμε και το sublimation που εκεί θα γίνει μετατροπή των ενστίκτων σε κοινωνικά αποδεκτές δραστηριότητες (τέχνη, άθληση). Π.χ. αισθάνεσαι ένταση και θυμό, και πας για τρέξιμο ή ζωγραφίζεις για να εκτονωθείς. Καταπληκτικά, ώριμος αμυντικός μηχανισμός είναι και η προνοητικότητα (anticipation). Σε αυτήν επειδή γνωρίζεις ότι μια παρουσίαση σε αγχώνει, την ετοιμάζεις από νωρίς για να αποφύγεις το άγχος της τελευταίας στιγμής.
«Μεσαίας ωριμότητας» θα λέγαμε ότι είναι οι νευρωτικοί αμυντικοί μηχανισμοί (neurotic defenses). Αυτοί περιορίζουν ναι μεν το άγχος αλλά μπορεί να επηρεάσουν την ευελιξία της σκέψης μας. Για να εξηγηθώ παράδειγμα αυτών είναι η μετάθεση (displacement). Εκεί γίνεται η μεταφορά συναισθημάτων από έναν επικίνδυνο σε έναν ασφαλή στόχο. Για να γίνω πιο συγκεκριμένη, σκεφτείτε στη δουλειά να σας πιέζει το αφεντικό σας και να γυρνάτε σπίτι και εκνευρίζεστε χωρίς λόγο με το παιδί ή το κατοικίδιο σας.
Ένα ακόμα παράδειγμα είναι η απώθηση (repression), η αλλιώς η ασυνείδητη απομάκρυνση δυσάρεστων σκέψεων. Αν επί παραδείγματι το ίδιο το τραύμα έχει απωθηθεί (δεν το θυμάμαι) αλλά έχω την ένταση που μου δημιούργησε. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί στην ανακοίνωση ενός διαζυγίου των γονέων στα παιδιά. Τα τελευταία μπορεί να έχουν ένταση, άγχος, θυμό ή στεναχώρια αλλά μπορεί να μην θυμούνται την ίδια την κουβέντα με τους γονείς.
Πολλοί εξ ημών έχουμε χρησιμοποιήσει τον αμυντικό μηχανισμό της «διανοητικοποίησης» (intellectualization). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι όταν μετά από μια απώλεια, αντί να έρθουμε σε επαφή με τα συναισθήματα μας, αρχίζουμε να τα εξηγούμε «επιστημονικά» πώς λειτουργεί το ίδιο το πένθος που βιώσαμε. Άλλος αμυντικός μηχανισμός μέτριας ωρίμανσης είναι η «μόνωση του συναισθήματος» (isolation of affect). Εκεί λέμε ψύχραιμα επί παραδείγματι: «Μου έγινε ένα ατύχημα με το αυτοκίνητο», αλλά σαν να μην το νιώθουμε τη στιγμή που το λέμε. Μας έχει επηρεάσει σαφώς αλλά έχουμε «μονώσει» ότι συναίσθημα θα μας δημιουργούσε. Μπορεί ακόμη να χρησιμοποιούμε την «εκλογίκευση» (rationalization) για να αμυνθούμε από την απόγνωση που μας απέρριψαν από την δουλειά και να λέμε: «Σιγά, δεν ήθελα τόσο τη θέση…».
Ας δούμε όμως και τους πιο πρωτογενείς αμυντικούς μηχανισμούς που θα συναντήσουμε περισσότερο σε παιδιά και εφήβους. Έναν τέτοιο αμυντικό μηχανισμό αποτελεί η «προβολή». (projection). Εκεί θα αποδώσουμε δικές μας σκέψεις/συναισθήματα στους άλλους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι να προβάλουμε στον άλλον κάτι που νιώθουμε εμείς. Ας πούμε νιώθουμε θυμό και τον λέμε στον συνομιλητή ότι ο ίδιος έχει θυμώσει Ένας ακόμα μηχανισμός είναι η «φαντασίωση» (fantasy) που αποσυρόμαστε στη φαντασία για να αποφύγουμε την πραγματικότητα. Πολύ γνωστός αμυντικός μηχανισμός είναι και ο αρνητικισμός (negativism). Για παράδειγμα κάποιος σου λέει «Κλείσε το παράθυρο, κάνει κρύο» και απαντάς «Όχι!» μόνο και μόνο επειδή δεν θέλεις να σου λένε τι να κάνεις.
Φυσικά υπάρχουν και άλλοι μηχανισμοί που θα μπορούσαν να αναφερθούν. Συγκεκριμένα θα μπορούσα να επεκταθώ σε ψυχωσικούς μηχανισμούς άμυνας όπως είναι η πρωτογενής προβολή ή παρανοειδής προβολή (psychotic projection) που εκεί γίνεται απόδοση εσωτερικών απειλών που έχει μέσα του το άτομα σε εξωτερικούς εχθρούς. Καθώς όμως το άρθρο είναι μακροσκελές είναι σημαντικό να αναφερθούν εν κατακλείδι τα εξής δύο πράγματα:
- Οι αμυντικοί μηχανισμοί δεν είναι μόνιμα χαρακτηριστικά, αλλά τρόποι με τους οποίους το ψυχικό μας σύστημα (ψυχικό όργανο) διαχειρίζεται το άγχος. Μεταβάλλονται ανάλογα με την ηλικία, το επίπεδο ωριμότητας, το περιβάλλον, το πόσο στρεσαρισμένοι είμαστε ή/και τη συγκινησιακή πίεση της στιγμής.
Γι’ αυτό ένας άνθρωπος μπορεί στη δουλειά να χρησιμοποιεί ώριμες άμυνες (π.χ. χιούμορ και με τους φίλους να χρησιμοποιεί νευρωτικές (π.χ. εκλογίκευση). Όμως, σε έντονη σύγκρουση ή φόβο να πέφτει σε ανώριμες ή πρωτογενείς (π.χ. άρνηση, προβολή). Οπότε, μην βιάζεστε να κρίνετε κάποιον και όπως λέω πάντα, αν ανησυχείτε στραφείτε σε ειδικό να σας βοηθήσει.
- Αρκετές φορές λόγω δυσκολίας στο να ξεχωρίσουν μεταξύ τους οι αμυντικοί μηχανισμοί (α) και (β) λόγω του ότι μπορούν να συνυπάρχουν διάφοροι μαζί ή (γ) με διαφορετικές ποιότητες ο καθένας, αν σας προβληματίζει κάτι θα πρέπει να συμβουλευτείτε ψυχολόγο ή ψυχίατρο για να σας κατευθύνει αναλόγως.
Βιβλιογραφία
Το στρες στην ζωή μας, Χρούσος Γ.
Cramer, P. (2015). Understanding defense mechanisms. Psychodynamic psychiatry, 43(4), 523-552.
Cramer, P. (1987). The development of defense mechanisms. Journal of personality, 55(4), 597-614.
Ma, D., Cao, J., Wei, J., & Jiang, J. (2024). Immature defense mechanisms mediate the relationship between negative life events and depressive symptoms. Frontiers in Psychiatry, 14, 1341288.
* Η Σύλια Θεοδοσοπούλου είναι Ψυχολόγος- Παιδοψυχολόγος BSc, MSc (BPS).
