Τη συναρπαστική ιστορία της ίδρυσης και ανάπτυξης των πόλεων στην Κρήτη κατά την Αρχαϊκή περίοδο (7ος – 5ος αιώνας π.Χ.), που αναδείχθηκαν ως κέντρα πολιτισμού και δύναμης, περίπου 500 χρόνια μετά το τέλος του λαμπερού μινωικού κόσμου παρουσιάζει μια σπουδαία έκθεση. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου διοργάνωσαν αυτό το ιδιαίτερο γεγονός. Συγκρότησαν την αρχαιολογική περιοδική έκθεση με τίτλο «ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ. Ο Κόσμος της Αρχαϊκής Κρήτης», την οποία θα εγκαινιάσει σήμερα ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης.
Η έκθεση θα φιλοξενείται στην αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου έως τον Αύγουστο του 2025. Η ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ φωτίζει. Πρόκειται για ένα σπουδαίο κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο, καθώς φαίνεται ότι στην Κρήτη αναπτύχθηκαν πρώιμα οι πολιτειακές δομές και οι θεσμοί που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής πολιτικής ταυτότητας. Ο τίτλος της έκθεσης, «ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ», αντλείται από την αναφορά της Κρήτης στην Ιλιάδα του Ομήρου ως «νησί των εκατό πόλεων». Αντικατοπτρίζει την ποικιλομορφία και τη δυναμική των αρχαϊκών πόλεων που διαμόρφωσαν την πορεία του νησιού στους ιστορικούς χρόνους.
Μέσα από μια εντυπωσιακή επιλογή τριακοσίων αρχαιολογικών ευρημάτων, η έκθεση αναδεικνύει τις αρχαίες πόλεις, την οικονομική και πολιτική τους ανάπτυξη, τα δημιουργήματα και τις ζωές των ανθρώπων που τις κατοικούσαν. Στόχος είναι να προβληθεί μία πτυχή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κρήτης, η οποία αν και σημαντική παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό. Ταυτόχρονα θα παρουσιαστούν αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν τη συμβολή των Κρητικών πόλεων στο γίγνεσθαι του Ελληνικού κόσμου κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Πολλά από τα εκθέματα θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό, ενώ ορισμένα ταξίδεψαν στο Ηράκλειο από άλλα Μουσεία της Κρήτης αλλά και από τα Μουσεία της Σάμου και των Δελφών.
Ξεχωριστή θέση έχουν ευρήματα από το νεκροταφείο του Φαλήρου, και συγκεκριμένα από την ομαδική ταφή των «Δεσμωτών». Το σύνολο αυτό εντάχθηκε στο μουσειολογικό σκεπτικό της έκθεσης μέσω του αθηναϊκού αφηγήματος του Κυλωνείου Άγους που συνδέει τον σοφό μάντη και νομοθέτη Επιμενίδη από την Κρήτη με τους καθαρμούς της πόλης, και αντανακλά τη συμβολή του στην πρώτη γραπτή νομοθεσία της Αθήνας. Η Κρήτη παρουσιάζεται έτσι ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παλαιό άγραφο δίκαιο των γενών και του μύθου και στον νέο γραπτό κώδικα νόμων της πόλης.
Το κυλώνειο άγος, μέγα άγος της αρχαίας Αθήνας συνδέεται με το Φάληρο.Στην παραλία του Φαλήρου, σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την αθηναϊκή ακρόπολη και δίπλα στον πρώτο λιμένα του άστεως, τάφηκαν από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα χιλιάδες ενήλικοι και παιδιά. Οι πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων, που βρήκε βίαιο θάνατο και τάφηκε σε μεμονωμένους ή ομαδικούς τάφους. Ένας από αυτούς, χρονολογημένος στην αρχαϊκή περίοδο, αριθμεί περί τα 90 άτομα διατεταγμένα σε τρεις παράλληλες σειρές. Παρουσιάζει τη χαρακτηριστική οργάνωση και επιμέλεια μιας δημόσιας εκτέλεσης εύρωστων νεαρών ανδρών, που έφεραν χειροπέδες. Η ομαδική ταφή των «Δεσμωτών», όπως αναγιγνώσκεται αρχαιολογικά βάσει της ταφονομίας και της ανθρωπολογικής μελέτης των καταλοίπων, συνδέεται με αιματηρά γεγονότα εξεγέρσεων σε μια περίοδο ιδιαίτερα ταραγμένη για την Αθήνα.
Την κοινωνική και πολιτική κρίση απέτρεψε η πρώτη γραπτή νομοθεσία του αριστοκράτη Δράκοντα, δημιουργώντας τις συνθήκες που οδήγησαν στο πολιτειακό θαύμα της Δημοκρατίας. Όπως αναφέρεται στο εξαιρετικό φυλλάδιο της έκθεσης, εδώ, σύμφωνα με την παράδοση, εδράζεται η συμβολή της Κρήτης όπως συνοψίζεται στη μορφή του Επιμενίδη. Ο Επιμενίδης από την Κρήτη Επιμενίδης ο Κρης) αναφέρεται στις αρχαίες πηγές ως σοφός και μάντης, στον οποίο αποδίδονται υπερφυσικές ιδιότητες. Κλήθηκε στην Αθήνα στις αρχές του 6ου αιώνα, ύστερα από χρησμό της Πυθίας, για να εξαγνίσει την πόλη από το Κυλώνειο ἄγος.
Η ιεροσυλία του φόνου, από τον Αλκμαιωνίδη άρχοντα Μεγακλή, του Κύλωνα και των οπαδών του, που είχαν προσπέσει ικέτες σε βωμούς μετά την αποτυχία τους να καταλάβουν την Ακρόπολη, λέγεται πως έφερε λοιμό στην Αθήνα. Ο Επιμενίδης εξάγνισε την πόλη με τελετές και θυσίες, αναμόρφωσε τις αθηναϊκές λατρευτικές πρακτικές και τα ταφικά έθιμα, και άνοιξε τον δρόμο για το νομοθετικό έργο του Δράκοντα και στη συνέχεια του Σόλωνα. Η ιστορία πιθανώς απηχεί την επιρροή και ακτινοβολία της Κρήτης ως κοιτίδας πανάρχαιων θρησκευτικών παραδόσεων και γενέτειρας του δικαίου κατά την αρχαϊκή περίοδο.
Η αρχαϊκή εποχή είναι περίοδος μετάβασης από το άγραφο (προφορικό) στο γραπτό δίκαιο. Αυτή η εξέλιξη συνδέεται άρρηκτα με την ανάδυση της πόλης-κράτους. Οι κρητικές πόλεις είναι πρωτοπόρες στην καταγραφή δικαίου. Στην Κρήτη έχει βρεθεί μεγαλύτερος αριθμός αρχαϊκών νομικών επιγραφών από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας (Αξός, Γόρτυνα, Δάταλα, Δρήρος, Ελεύθερνα, Έλτυνα, Κνωσός, Λύττος, Ριζη νία και Φαιστός).
Οι νόμοι βρίσκονται σε δημόσια θέα στο άστυ, κυρίως χαραγμένοι στους τοίχους των ναών. Στη Γόρτυνα έχουν βρεθεί περί τις 150 επιγραφές νομικού περιεχομένου. Μεταξύ αυτών, ο μνημειώδης «Κώδικας» της Γόρτυνας – η πιο εκτεταμένη νομική επιγραφή στην Ελλάδα. Ρυθμίζει ζητήματα δημοσίου δικαίου, ιδιοκτησίας, προσωπικής κατάστασης, οικογενειακών σχέσεων, κληρονομικών δικαιωμάτων, συναλλαγών, δικονομικά και άλλα, προβλέποντας αποζημιώσεις για συναφή εγκλήματα. Είναι ένα οργανωμένο σύνολο διατάξεων – γι’ αυτό το αποκαλούμε «κώδικα» – που ρυθμίζει τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας (πολίτες και μη). Αντανακλά την πρώιμη ανάπτυξη ενός προηγμένου νομικού πολιτισμού.
Το σχετικό υλικό (ανθρωπολογικό και άλλο) που έχει μεταφερθεί στην έκθεση είναι από την ανασκαφή της Στέλλας Χρυσουλάκη (σημερινής γενικής διευθύντριας του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου) στο Φάληρο. Ειδικά η ανασκαφή των «Δεσμωτών» θα μείνει στην ιστορία, καθώς επιβεβαιώνει παλαιότερη ανασκαφή του Στ. Πελεκίδη, με παρόμοια ευρήματα. Οσα εκτίθενται στο Ηράκλειο δεν μετακινήθηκαν τώρα από τον χώρο της ανασκαφής. Πρόκειται κυρίως για σκελετικό υλικό, που είχε μεταφερθεί εξαρχής στα γραφεία της αρμόδια Εφορείας Αρχαιοτήτων ώστε να γίνουν οι πρώτες μελέτες και μετρήσεις.
Ας αναφερθούμε αναλυτικότερα στο περιεχόμενο της έκθεσης: Διακόσια ογδόντα ένα είναι τα κορυφαία εκθέματα, ανάμεσα στα οποία εκατόν ογδόντα οχτώ αρχαία έργα αρμοδιότητας Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και σαράντα έξι αρχαία έργα αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Σύμφωνα με την Ιλιάδα ή Κρήτη ήταν «εκατόμπολις», ενώ η Κρήτη τής Οδύσσειας έχει «εννήκοντα πόληες». Το «εκατόμπολις» μπορεί να σήμαινε πως είχε 100 πόλεις, ή «πάρα πολλές».
Μαζί με τα ανωτέρω θα παρουσιαστούν 90 αρχαιότητες από διάφορες εφορείες αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού. Δεκαεπτά αρχαία έργα είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου, έντεκα αρχαία έργα (και η ομάδα ανθρωπολογικού υλικού των «Δεσμωτών») είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, επτά αρχαία έργα είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου, έξι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, δύο αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σάμου και Ικαρίας, ένα αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φωκίδας, ενώ θα εκτίθενται και δύο (02) παλαίτυπες εκδόσειςτης Ιλιάδας και της Οδύσσειας από την Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου.
Σκοπός της, είναι να παρουσιαστεί η ανάδυση των πόλεων στην Κρήτη κατά την αρχαϊκή περίοδο (τέλη 8ου-αρχές 5ου αι. π.Χ.) και να αναδειχθεί με αυτόν τον τρόπο μία πτυχή της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού, η οποία αν και σημαντική παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό. Ταυτόχρονα θα παρουσιασθούν αρχαιολογικά ευρήματα που αναδεικνύουν τη συμβολή των Κρητικών πόλεων στο γίγνεσθαι του Ελληνικού κόσμου κατά την Αρχαϊκή περίοδο.
Το σύνολο θα είναι προσβάσιμο και σε άτομα με κινητικές αναπηρίες. Τα εκθέματα θα πλαισιωθούν και θα συσχετισθούν με ενημερωτικά μέσα (κείμενα, βίντεο), εποπτικό υλικό με στρωματογραφικές τομές, φωτογραφικές απεικονίσεις ανεσκαμμένων πόλεων στο φυσικό τους τοπίο, σχεδιαστικές αναπαραστάσεις κ.α.
Η ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ θα συνοδεύεται από τακτικές ξεναγήσεις από τους αρχαιολόγους του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου και από κύκλο διαλέξεων που θα δοθούν, στα ελληνικά και τα αγγλικά, από επιστήμονες που ανασκάπτουν και μελετούν σημαντικά κέντρα της αρχαϊκής Κρήτης. Εκεί θα έχουμε την ευκαιρία να συναντιόμαστε και να συζητούμε για τα θέματα που θα εγείρουν νέα ερωτήματα και νέες ερμηνείες.
