Ένα εξωτερικό κέλυφος, που θα προστατεύει τον αστέγαστο χώρο πριν από τις Σφίγγες και γενικά το μνημείο, θα κατασκευαστεί στον ταφικό τύμβο Καστά της Αμφίπολης. Δύο μελέτες σχετικές με την κατασκευή, θα συζητηθούν αύριο Τρίτη στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Το έργο ξεκινά με την έγκρισή τους και ο στόχος να είναι επισκέψιμο εν μέρει το διάσημο ταφικό μνημείο έως το τέλος της χρονιάς, καθίσταται απολύτως εφικτός. Το κοινό θα μπορεί να δει τις Σφίγγες, πολύ πριν γίνουν οι διαδρομές στο εσωτερικό του τάφου.
Η κατασκευή εξωτερικού κελύφους στο μνημείο, όπως το έχει σχεδιάσει ο αρχιτέκτονας της ανασκαφής Μιχάλης Λεφαντζής, έχει ως στόχο:
– Τη μόνιμη προστασία του χώρου αυτού, στον οποίο δεν σώζεται το προστώο και η στέγη, από την υγρασία και τις εξωτερικές καιρικές συνθήκες, καθώς οι τοίχοι του έχουν ευαίσθητα επιχρίσματα και χρώματα. Για αντίστοιχους λόγους πρέπει να προστατευθούν και τα γλυπτά των Σφιγγών.
– Τη συμβολή στην εξασφάλιση σταθερών συνθηκών θερμοκρασίας και υγρασίας, με την επιπρόσθετη τοποθέτηση ηλεκτρομηχανολογικής εγκατάστασης για ολόκληρο το ταφικό μνημείο, συμπεριλαμβανομένου του φωτισμού και της δυνατότητας κλιματισμού των χώρων.
Το κέλυφος σχεδιάστηκε έτσι, ώστε να αναφέρεται στην γεωμετρία και τις διαστάσεις του αρχαίου προστώου, χωρίς να το αντιγράφει, με απολύτως αφαιρετικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Στόχος είναι η αρμονική παρουσία του στον χώρο σε σχέση με το μνημειακό σύνολο, εξυπηρετώντας παράλληλα λειτουργικές ανάγκες, όπως η προσβασιμότητα και η θέαση από τον επισκέπτη. Για την πρόσβαση στην είσοδο του Ταφικού Μνημείου, θα κατασκευαστεί μια διακριτική μεταλλική κλίμακα στον χώρο πλάτους 1.60μ.
Διασφαλίζεται επίσης η προσβασιμότητα του έργου σε ΑμεΑ, με διαμόρφωση διαδρομής από την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου έως την είσοδο του τύμβου. Εκεί θα υπάρχει ειδικός μηχανισμός μικρού αναβατορίου, σε επαφή με την εξωτερική μεταλλική κλίμακα.
Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη έχει διαβεβαιώσει ότι το μνημείο θα μπορεί να ανοίξει στο ευρύ κοινό μέσα στο 2025. Διαβεβαίωσε, ταυτοχρόνως, πως όλο αυτό το διάστημα δεν υπήρξε κανένας απολύτως κίνδυνος για την ασφάλεια του τύμβου Καστά. «Μεριμνά μας είναι η εξωτερική αποκατάσταση και προστασία του μνημείου» έχει πει. «Θέλουμε να το στεγανώσουμε εξωτερικά, ώστε να μην υπάρχουν διαρροές και διαβρώσεις. Ακολουθούμε μάλιστα τεχνικές που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι. Θέλουμε να δώσουμε τη δυνατότητα στο μνημείο να μπορεί να σταθεί μόνο του, να είναι δομικά αυτόνομο. Όταν επιτευχθεί αυτό τότε σταδιακά θα ξεκινήσει και η απομάκρυνση όλων των υποστυλωμάτων στο εσωτερικό του».
Ηφαιστίων και Ολυμπιάδα
Ο θρύλος του τύμβου Καστά στην Αμφίπολη έχει συμπλεχθεί με τα ονόματα του Ηφαιστίωνα και της Ολυμπιάδας, με τοπικούς ήρωες και με τον Φίλιππο. Ακόμα και με έναν Αλέξανδρο, όχι όμως τον Μεγάλο, αλλά τον πρόγονό του τον Αλέξανδρο Α’. Ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Λεφαντζής, που μετείχε στην ανασκαφική ομάδα της Κατερίνας Περιστέρη, και σήμερα είναι υπεύθυνος για τα έργα τα οποία γίνονται εκεί, έχει εκφράσει μια διαφορετική άποψη, η οποία φαίνεται ορθή.
Όλα ξεκίνησαν από μια ταφή που έγινε στον λόφο Καστά μέσα σε λακκοειδή τάφο. Προφανώς ο νεκρός ήταν κάποιος ήρωας. Κατόπιν, τον 4ο αι. π.Χ., εκεί ανεγέρθηκε μακεδονικό αρχιτεκτόνημα, με επάλληλους χώρους. Ο τελευταίος δέχτηκε ακόμα μια γυναικεία ταφή, στα τέλη του ίδιου αιώνα, τότε που η μεγαλοπρεπής μαρμάρινη θύρα σφραγίστηκε αποκλείοντας την είσοδο σε όλους. Επί ενάμιση αιώνα και πλέον ο χώρος ήταν επισκέψιμος. Υστερα όμως από την κυριαρχία των Ρωμαίων, έκλεισε για πολύ συγκεκριμένους λόγους. Επειδή ήταν «σήμα» του Μακεδονικού στρατού και οι κατακτητές δεν ήθελαν να υπάρχει τίποτα που να τον θυμίζει.
Εχουμε λοιπόν έναν τύμβο, και έναν περίβολο. Εγιναν όταν μαρμαρώθηκε το τρόπαιο που είχε στηθεί στην κορυφή του λόφου, για να θυμίζει τη νίκη του Αλέξανδρου Α επί των Περσών. Την πρώτη και μοναδική μάχη που έγινε ανάμεσα στους Μακεδόνες και τους Πέρσες στην Ελλάδα. Τα χρόνια πέρασαν και ο Φίλιππος Β, ο πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αποφάσισε να μαρμαρώσει το τρόπαιο. Να στήσει δηλαδή ένα μαρμάρινο γλυπτό στην κορυφή, ώστε να αθανατιστεί το κατόρθωμα (τα τρόπαια ήταν πάντοτε ξύλινα). Ετσι, σε τεχνητό έξαρμα ύψους πέντε μέτρων, στήθηκε το άγαλμα του Λέοντα της Αμφίπολης. Αυτό που έχει μετακινηθεί και βρέθηκε, μαζί με άλλα τεμάχια μαρμάρου, δίπλα στον ποταμό Στρυμώνα. Για τον σκοπό αυτό, ο λόφος μορφοποιήθηκε σε τύμβο. Λίγο πιο κάτω, λειτουργούσε νεκροταφείο της εποχής του Σιδήρου και της Κλασικής εποχής το οποίο ανέσκαψε ο αείμνηστος Δημήτρης Λαζαρίδης.
Το ταφικό μνημείο φαίνεται πως ξεκίνησε από τον τάφο του (κατοπινού) τέταρτου χώρου επάνω στον οποίο ανεγέρθηκαν τοίχοι και θόλος. Υπολείμματα από ξύλινα δοκάρια της κορυφής χρονολογούν την κατασκευή στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο, περί το 320 π.Χ. Σε εκείνα τα χρόνια περίπου τοποθετείται και η κατασκευή του περιβόλου, όπως δείχνει η τεχνοτροπία.
Αφηρωισμένος νεκρός
Ο αρχικός τάφος πιθανώς ανήκε σε αφηρωισμένο νεκρό (νεκρό που λατρευόταν σαν ήρωας). Καθώς η Αμφίπολη ήταν στρατιωτικό κέντρο της περιοχής, η σκέψη οδηγεί προς το ότι ο χώρος ολόκληρος λειτουργούσε σαν τμήμα μιας αρχαίας «Σχολής Ευελπίδων». Ιστορικοί συσχετισμοί οδηγούν προς το ότι ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος συγκέντρωσε εκεί το στράτευμα για να ξεκινήσει την εκστρατεία κατά των Περσών, μοίρασε στρατιωτικούς βαθμούς στους εταίρους και τους συμμάχους με τελετουργίες μέσα στο ταφικό μνημείο.
Οι κατώτεροι αξιωματικοί έπαιρναν τον βαθμό τους μέχρι τον τρίτο χώρο, ενώ στον τέταρτο ορκίζονταν οι λίγοι υψηλόβαθμοι. Κάποιοι ανώτεροι αξιωματικοί, όταν επέστρεψαν από τη Βακτριανή με πολλά χρήματα, καθώς είχαν εκπαιδευτεί ως βασιλικοί υπασπιστές στην Αμφίπολη, ήθελαν και μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου αλλά και τον δικό τους ο μακεδονικός στρατός να εκπαιδεύει εκεί αξιωματικούς υψηλής αξίας για ειδικές αποστολές.
Οι επίγονοι διαίρεσαν την εξουσία στο Βασίλειο των Μακεδόνων και στην Αμφίπολη κυριάρχησε ο Κάσσανδρος. Σύμφωνα με τις υποθέσεις εργασίας, εκείνος είναι που σφραγίζει οριστικά τον τέταρτο χώρο με τη νεκρή γυναίκα και τους δύο νεκρούς άνδρες. Πρόκειται, ίσως, για την πρωθιέρεια και δύο ιερείς (εδώ ακούγεται ακόμα και το όνομα της Ολυμπιάδας). Παρόμοιο ιερουργικό σχήμα συναντάμε και στον ναό της Τύχης στην Αίγυπτο. Πάντως, η μαρμάρινη θύρα του τέταρτου θαλάμου χρονολογείται στα χρόνια του Κασσάνδρου.
Το στρατιωτικό ιερό θα μπορούσε να ήταν αφιερωμένο και στη λατρεία του Ηφαιστίωνα, καθώς είχε δημιουργηθεί Ηρώο του Ηφαιστίωνα σε κάθε πόλη.
Μέχρι τη μάχη της Πύδνας
Οι Αντιγονίδες συνεχίζουν να άρχουν τα επόμενα χρόνια και στον περίβολο βρίσκουμε χαράγματα με την ένδειξη ΑΝΤ που σχετίζεται, προφανώς, μαζί τους. Ο χώρος λειτουργεί μέχρι τη μάχη της Πύδνας και την ήττα των Μακεδόνων από τους Ρωμαίους. Επειδή όμως σημαίνει πολλά για τους Μακεδόνες, με τους ισχυρούς συμβολισμούς που εκπέμπει, οι Ρωμαίοι αποφασίζουν να σφραγίσουν το μνημείο και να το «εξαφανίσουν». Προσπαθούν να αποκολλήσουν και τα μάρμαρα του περιβόλου, όμως δεν το καταφέρνουν και σε πολλά σημεία έχουν διατηρηθεί. Γιατί ειδικά τον περίβολο; Διότι, πάντοτε σύμφωνα με τις υποθέσεις εργασίας, στον περίδρομό του γίνονταν στρατιωτικοί αγώνες στο πλαίσιο εκπαίδευσης των Μακεδόνων στρατιωτών. Επομένως, δεν πρέπει να μείνει ούτε η μνήμη του.
Τα σημάδια που δείχνουν πως σταματά η χρήση στη ρωμαϊκή εποχή είναι αρκετά. Ξεκινούν από τον τοίχο με τον οποίο σφραγίστηκε το προστώο με τις Σφίγγες και συνεχίζονται με την καραμεική που βρέθηκε στις επιχώσεις του περιβόλου, σε τμήματα όπου είχε αποξηλωθεί το μαρμάρινο θωράκιο. Επίσης στη ρωμαϊκή εποχή χρονολογείται ο γερανός που χρησιμοποιήθηκε για τη μεταφορά του μαρμάρου εκτός μνημείου. Η μελέτη για την καταπόνηση των δαπέδων, που υπολογίστηκε μηχανικά, δείχνει αυτή τη χρήση επί αιώνες. Οσα μάρμαρα έχουν εντοπισθεί από τον περίβολο, μεταφέρθηκαν κοντά σε αυτόν τους προηγούμενους μήνες.
Χιλιάδες μαρμάρινα θωράκια από τον περίβολο αγνοούνται, έχουν ενσωματωθεί σε άλλα κτίρια ή βρίσκονται στη βάση του φράγματος της Κερκίνης (τα τελευταία είναι τουλάχιστον 1.500). Επίσης, πολλές χιλιάδες μάρμαρα από την Αμφίπολη γενικά, είχαν συγκεντρωθεί και πωλούνταν από αγά της περιοχής. Αρκετά βρίσκονται σήμερα στο Λούβρο. Τα χαράγματα «γκράφιτι» που φέρουν και αυτά και όλα τα διάσπαρτα μάρμαρα που πλέον έχουν μεταφερθεί στον Καστά, μαρτυρούν πως πολλοί Θράκες άφηναν αναμνήσεις από το πέρασμά τους.
Το μέλλον
Μόλις ολοκληρωθεί το εξωτερικό κέλυφος, θα γίνει η διαμόρφωση του αρχαιολογικού χώρου, με χάραξη και κατασκευή διαδρομών πρόσβασης στο μνημείο και τα επιμέρους στοιχεία του. Ηκύρια διαδρομή επίσκεψης θα εκκινήσει από την είσοδο, θα διατρέξει την δυτική πλευρά του Τύμβου και ακολουθώντας την κυρτή χάραξη του περιβόλου θα κατευθυνθεί νοτιοανατολικά προς την είσοδο του Ταφικού Μνημείου, συναντώντας και το τμήμα της διδακτικής αποκατάστασης του περιβόλου, όπου θα διαμορφωθεί επίπεδος χώρος θέασης επί του εδάφους και θα συνεχίσει στην νοτιοανατολική πλευρά του Τύμβου, όπου σε τμήμα της περιμέτρου ο περίβολος σώζεται πλήρης.
Η δευτερεύουσα διαδρομή είναι προς την κορυφή του τύμβου, όπου οι πρωιμότερες του Τύμβου ταφές της εποχής του σιδήρου και τμήμα του θεμελίου του Ταφικού Σήματος της κορυφής. Στο άκρο της διαδρομής, θα είναι ορατή από ψηλά η χάραξη του κυκλικού μαρμάρινου περιβόλου, όπως και ολόκληρη η ευρύτερη περιοχή, το Παγγαίο, ο Στρυμών, τα όρια της αποξηραμένης λίμνης Κερκινίτιδος και η Αμφίπολη.
Η κύρια διαδρομή, μήκους 320μ. και η δευτερεύουσα, μήκους 210μ., θα κατασκευαστούν με «πατημένο χώμα» με σταθεροποιητή και θα σημανθούν με απλή περισχοίνιση σε συγκεκριμένα τμήματά τους.
Ολες οι μελέτες εκπονήθηκαν από τον Μιχάλη Λεφαντζή, Δρ. Αρχιτέκτονα Μηχανικό του ΥΠΠΟΑ, Προϊστάμενο Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών στην ΕΦΑ Πόλης Αθηνών και μελετητή / επιβλέποντα των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου από την ανακάλυψη του Ταφικού Μνημείου ως σήμερα.
