Τον δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου (430 π.Χ) η Αθήνα πλήττεται από λοιμό, ο οποίος σκοτώνει περίπου το 1/3 του πληθυσμού της πόλης, ανάμεσα τους και τον Περικλή. Η επιδημία άφησε τα σημάδια της και στην καλλιτεχνική δημιουργία της εποχής με τα έργα που παράγονται τα έτη εκείνα να έχουν σαφείς αναφορές σε ασθένειες, δηλητήρια και νόσους. Το 420 π.Χ φτιάχνεται το νέο Ιερό του Ασκληπιού, δίπλα στο Διονυσιακό Θέατρο των 19.000 περίπου θέσεων, όπου και στεγάζεται το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του Αλκαμένη, δείχνοντας τη σύνδεση της νόσου με τη θεραπεία που εκπορευόταν από το θέατρο, τη μουσική και την ποίηση. “Οιδίπους Τύραννος”, “Ιππόλυτος”, “Ηρακλής Μαινόμενος” ίσως και οι “Τραχίνιαι” είναι έργα που επηρεάστηκαν, πιθανότατα, από την τραγωδία που έζησε η πόλη.
Πολλούς αιώνες μετά, ο Δήμαρχος Αθηναίων Κώστας Μπακογιάννης αποφάσισε και θα αναγγείλει τη συμμετοχή του Δήμου Αθηναίων στο «Διεθνές Δίκτυο Αρχαίων Ασκληπιείων: Οι δρόμοι της ίασης». Ειδική εκδήλωση οργανώθηκε για το γεγονός, και θα λάβει χώραν αύριο Τρίτη, ώρα 7μμ στο Δημαρχείο. Σε αυτήν θα μιλήσει και ο Δήμαρχος Επιδαύρου Σάσος Χρόνης, προεδρεύων του Δικτύου Αρχαίων Ασκληπιείων. Ο καθηγητής Βασίλειος Λαμπρινουδάκης, εμπνευστής του δικτύου, καθώς έχει διενεργήσει ανασκαφές και στον Απόλλωνα Μαλεάτα και στην Επίδαυρο, θα μιλήσει με θέμα «Η έλευση του Ασκληπιού από την Επίδαυρο στην Αθήνα».
Παρέμβαση θα κάνει ο καθηγητής Λάμπρος Πλατυπόδης, αναφερόμενος στον Τηλέμαχο που μετέφερε τη λατρεία, ενώ θα γίνει και απαγγελία του Υμνου του Σοφοκλή στον Ασκληπιό και θα ακουστεί ηχητικό από τη μελοποίηση του Γ. Κουρουπού.
Ιερά και τόποι λατρείας
Τα Ασκληπιεία της ευρύτερης περιοχής της Μεσογείου ήταν ιερά και τόποι λατρείας του θεραπευτή θεού Ασκληπιού. Στην πραγματικότητα ήταν τα πρώτα «νοσοκομεία», συγκροτήματα κτιρίων υγείας (από όπου ξεκίνησε η μαγική ιατρική), αλλά και κέντρα πολιτισμού του ελληνικού χώρου και όλου του δυτικού πολιτισμού, τα οποία προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην ελληνική περιφέρεια και στην ευρύτερη Μεσόγειο για περισσότερα από χίλια χρόνια.
Αυτό είναι το πρώτο σημείο του σκεπτικού που ώθησε το υπουργείο Πολιτισμού, τους Δήμους Τρικκαίων, Επιδαύρου και Κω, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Ιπποκράτειο Ίδρυμα Κω να συνεργαστούν για τη σύσταση και λειτουργία Δικτύου Πόλεων και Επιστημονικών Φορέων με την επωνυμία «Διεθνές Δίκτυο Αρχαίων Ασκληπιείων – Οι Δρόμοι της Ίασης», στο οποίο πλέον εντάσσεται και ο Δήμος Αθηναίων.
Ο καθηγητής Β. Λαμπρινουδάκης
Όλα ξεκίνησαν πριν από μερικά χρόνια, με το όραμα του καθηγητή Βασιλείου Λαμπρινουδάκη για το Ασκληπιείο Επιδαύρου, το οποίο συνδέθηκε και με το σωματείο «Διάζωμα». Όπως ο ίδιος λέει, «τα Ασκληπιεία ήταν ιερά και τόποι λατρείας του ήρωα, ιερού ιατρού και θεραπευτή θεού Ασκληπιού. Ήταν στην πραγματικότητα τα πρώτα θεραπευτήρια. Σε αυτά, εκτός από τον ίδιο τον Ασκληπιό, λατρεύονταν παράλληλα και περιπτωσιακά ο πατέρας του Απόλλων, τα μυθολογικά παιδιά του Υγεία, Πανάκεια, Τελεσφόρος, Ιασώ κ.α όπως και , τα θεωρούμενα φυσικά παιδιά του, ο Μαχάων και ο Ποδαλείριος. Αυτοί σύμφωνα με τον Όμηρο, ήταν γιατροί και πήραν μέρος στον Τρωικό πόλεμο ως αρχηγοί των στρατευμάτων πόλεων της Θεσσαλίας.
Ο κ. Λαμπρινουδάκης, ομότιμος καθηγητής της φιλοσοφικής σχολής του ΕΠΚΑ και πρόεδρος της Επιτροπής Συντηρήσεως Μνημείων Επιδαύρου, σημειώνει πως η λατρεία στην περιοχή της Επιδαύρου ξεκινά κατά την 3ηχιλιετία π.Χ. σε ένα βουνό, όπου αργότερα καθιερώνεται η λατρεία του Απόλλωνα Μαλεάτα. Μετά τη μυκηναϊκή εποχή οι κάτοικοι κατεβαίνουν προς την πεδιάδα, παίρνοντάς την μαζί τους.
Ο Τηλέμαχος από τις Αχαρνές
Το Ασκληπιείο της Αθήνας το βλέπουμε στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης. Ιδρύθηκε το 420/19 π.Χ., μόλις δέκα χρόνια μετά τον μεγάλο λοιμό που αφάνισε το 1/3 του πληθυσμού της Αθήνας. Η πρωτοβουλία ανήκε στον πολίτη Τηλέμαχο από τον δήμο των Αχαρνών, ο οποίος έφερε μία εικόνα του θεού από το μεγάλο ιερό της Επιδαύρου. Το ιερό περιλάμβανε ναό με το λατρευτικό άγαλμα του Ασκληπιού, βωμό, πηγή με ιερό νερό, λάκκο προσφορών και στοές για την εγκοίμηση (διανυκτέρευση) των ασθενών και την εξυπηρέτηση των ιερέων και των επισκεπτών. Το συγκρότημα περιέκλειε περίβολος με πρόπυλο.
Το χρονικό της ίδρυσής του αναγράφεται στο Μνημείο του Τηλεμάχου, μια ενεπίγραφη, αμφίγλυφη, μαρμάρινη στήλη με ψηλό κορμό, που επιστέφεται από ανάγλυφους πίνακες με παραστάσεις από την άφιξη του θεού στην Αθήνα εξ Επιδαύρου και την υποδοχή του, από τον πιστό Τηλέμαχο, στο νεοϊδρυθέν ιερό.
Η αρχαιολόγος Βάντα Παπαευθυμίου και η αρχιτέκτων μηχανικός Ροζαλία Χριστοδουλοπούλου, σημειώνουν:
«Στο συγκρότημα των οικοδομημάτων του ιερού περιλαμβάνονται ο ναός και ο βωμός του θεού καθώς επίσης και δύο στοές, η Δωρική Στοά που λειτουργούσε ως εγκοιμητήριον για τη διανυκτέρευση των ασθενών στο Ασκληπιείο και τη θαυματουργή (μέσω των ονείρων) θεραπεία τους από το θεό και η Ιωνική Στοά που χρησίμευε ως καταγώγιον δηλαδή εστιατόριο και κατάλυμα των ιερέων του Ασκληπιείου αλλά και των επισκεπτών του.
Δύο στοές
Η Δωρική Στοά, στα ανατολικά του τεμένους, ιδρύθηκε σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες το 300/299 π. Χ. και ήταν διώροφη με 17 δωρικούς κίονες στην πρόσοψή της. Συμπεριλάμβανε στο ανατολικό της άκρο την Ιερά Κρήνη και στο δυτικό της άκρο τον Ιερό Βόθρο. Η Ιερά Κρήνη είναι μια μικρή σπηλιά μέσα στον βράχο, στην οποία υπάρχει πηγή, προϋπόθεση για την ίδρυση του Ασκληπιείου, εφόσον το νερό, με την εξαγνιστική και θεραπευτική του δύναμη αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της λατρείας του θεού. Ο Ιερός Βόθρος, ένα βαθύ όρυγμα με πολυγωνική τοιχοδομία βρίσκεται στον δεύτερο όροφο της Δωρικής Στοάς και χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. Σε αυτόν τελούνταν πιθανώς τα Ηρώα, οι θυσίες προς τους χθόνιους θεούς και τους ήρωες, οι οποίες μαρτυρούνται επιγραφικά.
Η Ιωνική Στοά, στα δυτικά του τεμένους, χρονολογείται επίσης στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π. Χ. Πρόκειται για ένα ισόγειο κτίριο με τέσσερα δωμάτια και ιωνική κιονοστοιχία στην πρόσοψή του. Στα ρωμαϊκά χρόνια, για να καλυφθούν οι ανάγκες της ολοένα και μεγαλύτερης προσέλευσης των πιστών στο Ασκληπιείο, προστέθηκε μια ακόμα βοηθητική στοά στα νότια του τεμένους, η ονομαζόμενη Ρωμαϊκή Στοά.
Το ιερό οριοθετούσε, στην δυτική του πλευρά, περίβολος με πρόπυλο, για την πρόσβαση των επισκεπτών από την αρχαία οδό του Περιπάτου στο χώρο του Ασκληπιείου. Σύμφωνα με τις επιγραφικές μαρτυρίες το πρόπυλο ανακαινίστηκε στα Ρωμαϊκά χρόνια.
Στις αρχές του 6ου αι. μ. Χ., όταν η χριστιανική λατρεία διαδέχθηκε την αρχαία, όλα τα μνημεία του Ασκληπιείου εντάχθηκαν στο συγκρότημα μιας μεγάλης, τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στα Βυζαντινά χρόνια (11ος και 13ος αι.) δύο μικρότεροι, μονόκλιτοι ναοί κατέλαβαν τη θέση της βασιλικής ενώ ο τελευταίος από αυτούς λειτούργησε μάλλον ως το καθολικό μιας μικρής μονής.»
Στο Ασκληπιείο πραγματοποιήθηκαν από το 2002 οι τμηματικές αναστηλώσεις του δυτικού άκρου της πρόσοψης του ισογείου της Δωρικής Στοάς, του δωματίου του Ιερού Βόθρου στον πρώτο όροφο της Δωρικής Στοάς και του ναού του Ασκληπιού.
Ευρήματα από το ιερό του Ασκληπιού παρουσιάζονται στην αριστερή πλευρά της αίθουσας του ισογείου στο Μουσείο Ακρόπολης.
Στο Μουσείο της Ακρόπολης
Τα πολυπληθή αφιερώματα με τις παραστάσεις λατρευτών που προσέρχονται στον Ασκληπιό και την οικογένειά του και τα τάματα με τις απεικονίσεις θεραπευμένων μελών του ανθρώπινου σώματος, μαρτυρούν τη μεγάλη σημασία που είχε το ιερό στη θρησκευτική ζωή της πόλης.
Ανάμεσά τους, ξεχωρίζουμε:
-Τμήμα μαρμάρινου προσώπου τοποθετημένο σε κόγχη πώρινου πεσσού. Βρέθηκε μαζί με τον πεσσό το 1876 στη νότια κλιτύ (πλαγιά) της Ακρόπολης, στην περιοχή του ιερού του Ασκληπιού.
Το πρόσωπο πιθανότατα προέρχεται από άγαλμα, από το οποίο αποκόπηκε για να χρησιμοποιηθεί ως τάμα στον θεό-θεραπευτή Ασκληπιό. Στην κατασκευή των ένθετων ματιών έχουν χρησιμοποιηθεί διαφορετικοί λίθοι, ενώ στα φρύδια και στο εσωτερικό των βλεφάρων σώζονται ίχνη κόκκινου χρώματος.
Την εποχή που βρέθηκε ο πεσσός διακρινόταν ακόμα η επιγραφή ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΟΣ ΕΥΞΑΜΕΝΟΣ. ΠΡΑΞΙΑΣ ΑΣΚΛΗΠΙΩΙ, δηλαδή «Ο Πραξίας το αφιέρωσε στον Ασκληπιό ευχόμενος για τη γυναίκα του». Είναι σαφές πως η γυναίκα του Πραξία υπέφερε από κάποια πάθηση των ματιών και ο σύζυγός της αφιέρωσε την εικόνα τους στον θεό.
Για τον αναθέτη δεν γνωρίζουμε πολλά. Ίσως πρόκειται για τον γλύπτη του 4ου αι. π.Χ. Πραξία, γιο του Λυσιμάχου από την Αγκύλη, η υπογραφή του οποίου έχει διατηρηθεί σε βάσεις αγαλμάτων στην Αθήνα και αλλού. Στον ίδιο λίθο υπάρχουν τέσσερις ακόμη ορθογώνιες κοιλότητες για την ένθεση ταμάτων, ίσως από τον ίδιο αναθέτη ή την οικογένειά του.
-Το «Ανάγλυφο του Αμαξά» βρέθηκε στο ιερό του Ασκληπιού. Συγκολλήθηκε από τρία κομμάτια και συμπληρώθηκε. Σε αυτό, ο Ασκληπιός, η κόρη του Υγεία και, πιθανώς, η σύζυγός του Ηπιόνη δέχονται τις ευχαριστίες του Αντιμέδοντος, ενός αμαξά τον οποίο ο θεός έσωσε όταν ανατράπηκε το κάρο με το οποίο μετέφερε φορτίο λίθων.
Ο Ασκληπιός παριστάνεται όρθιος με ιμάτιο. Η Υγεία, ντυμένη με χιτώνα και ιμάτιο, ακουμπά με το αριστερό χέρι στον ώμο του θεού και με το δεξί κρατά οινοχόη. Πίσω της η μορφή της Ηπιόνης ή κάποιας άλλης κόρης του Ασκληπιού, που φοράει αττικό πέπλο σώζεται αποσπασματικά.
Ο αμαξάς, με κοντό χιτώνα και πίλο στο κεφάλι, πλησιάζει απλώνοντας το δεξί του χέρι προς τον Ασκληπιό, ενώ τον ακολουθούν τα δύο άλογα που σέρνουν το κάρο. Πάνω από τα άλογα είναι χαραγμένη η επιγραφή:…—ΕΙΕ ΚΑΝΔ—…[ΕΚ ΜΕΓΑΛ]ΩΜ ΠΕΤΡΩΝ ΗΓΕΜΟΝΟ[Σ ΓΕΓΑΩΣ] ΑΝ[ΤΙΜΕΔΩ]Ν ΣΩΘΕΣ ΔΕ ΑΣΚΛΗΠΙΕ ΤΟ[ΥΤΟ ΑΝΕΘΗΚΕΝ] ΣΟΙ [ΚΑΛΟ]Ν ΕΣ ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΩΙ ΔΙΔΟ Ε[ΥΤΥΧΙΑΝ] δηλαδή «…ο Αντιμέδων, ο γιος του Ηγεμόνα, αφού σώθηκε από κατολίσθηση μεγάλων βράχων, σε σένα τον Ασκληπιό με χαρά αφιέρωσε (το ανάγλυφο) στο όμορφο ιερό σου, δώσε του καλή τύχη…».
Αγγελική Κώττη
