Ο εορτασμός για τη συμπλήρωση των 200 χρόνων από την κήρυξη του Αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας φέρνει καθημερινά στο προσκήνιο καινούργια βιβλία, τα οποία είτε προωθούν την επιστημονική έρευνα είτε συνοψίζουν με γλαφυρό τρόπο ήδη γνωστά συμπεράσματά της. Η σύντομη, αλλά εξαιρετικά πυκνή μελέτη του Θάνου Μ. Βερέμη «21 ερωτήσεις και απαντήσεις για το ‘21», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, από τη μια πλευρά συνομιλεί εις βάθος με τη βιβλιογραφία της Επανάστασης (παλαιότερη και σύγχρονη) ενώ από την άλλη, κεφαλαιοποιεί για περαιτέρω συζήτηση, μέσω μιας σειράς κρίσιμων ερωτημάτων, όλα τα βασικά της ζητήματα: από τις μάχες, σε στεριά και θάλασσα, με τις οθωμανικές δυνάμεις, την επίδραση των διαφωτιστικών ιδεών στο φρόνημα τόσο των λογίων όσο και των πολεμιστών και την ταξική και τη φυλετική καταγωγή των αγωνιστών μέχρι τα πρώτα ελληνικά δάνεια, τον πολιτικό και τον στρατιωτικό ρόλο των ξένων μεγάλων δυνάμεων της εποχής και το βάρος ή τον χαρακτήρα της συμμετοχής της Εκκλησίας στα γεγονότα.
Το βιβλίο του Βερέμη συνδυάζει, όπως θα έλεγαν οι παλαιότεροι, το τερπνόν μετά του ωφελίμου. Και έχουν μεγάλη σημασία και τα δύο: το ωφέλιμο γιατί ο Βερέμης έχει την άνεση να ενσωματώνει στα ολιγοσέλιδα κεφάλαιά του (κάθε κεφάλαιο απαντά σε ένα ερώτημα) έναν κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο όγκο ερευνητικών δεδομένων και το τερπνόν επειδή η ενσωμάτωση αυτή δεν πάσχει από οποιονδήποτε ακαδημαϊσμό, δεν αποθαρρύνει ούτε κατά διάνοια τον αναγνώστη (ακόμα κι αν είναι ελάχιστα εξοικειωμένος με τα εσωτερικά της ελληνικής Επανάστασης) από το να παρακολουθήσει το περίπλοκο δίκτυο εντός του οποίου κινείται ο λόγος της.
Και ιδού αίφνης πώς ανοίγει την ιστορική του βεντάλια ο Βερέμης. Ο Αγώνας μπορεί να ξεκινάει κατακερματισμένος και πολυδιασπασμένος, απεικονίζοντας μια προνεωτερική κοινωνία, με το κάθε κομμάτι της κλεισμένο σε ένα αδιαπέραστο κουκούλι, αλλά εξελίσσεται, όσο περνούν οι μήνες και τα χρόνια, σε ένα έργο με εθνική στόχευση, που αποσκοπεί στην καθιέρωση κεντρικής εξουσίας, στη δημιουργία ενός ενιαίου κράτους στραμμένου σαφώς πλέον προς την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα. Κι ας σημειωθεί πως η Ευρώπη, παρά τις ισχυρές συγκρούσεις και αντιθέσεις της, που κάνουν την Αγγλία, τη Γαλλία και τη Ρωσία να βρίσκονται συνεχώς στα μαχαίρια, είναι εκείνη που θα δώσει στον Αγώνα την πολιτική του προοπτική, συμβάλλοντας τα μάλα στην απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας, καθώς και στην εγγυημένη κατοπινή πορεία της.
Οι Έλληνες, βεβαίως, δεν τα έκαναν όλα σπουδαία: κατρακύλησαν σε δύο διαδοχικούς εμφυλίους, ηττήθηκαν κατά κράτος από τον Ιμπραήμ, άφησαν τους πολιορκημένους του Μεσολογγίου στην τύχη τους, κατασπατάλησαν τα χρήματα των δύο αγγλικών δανείων (ακόμα κι αν τα δάνεια ήταν στην πραγματικότητα πολύ μικρότερα από την ονομαστική τους τιμή), χωρίστηκαν σε αλληλοσπαρασσόμενες φατρίες, σκότωσαν τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον πρώτο δημόσιο άνδρα που προσπάθησε να συμπήξει συστηματικό κράτος, πέρασαν από δίκη αγωνιστές όπως ο Πλαπούτας και ο Κολοκοτρώνης και είδαν τις κεφαλές της Εκκλησίας τους όχι μόνο να φοβούνται την Πύλη, αλλά και να πέφτουν ανήμπορα θύματά της.
Παρόλα αυτά, οι Έλληνες πίστεψαν με δύναμη στην αρχαία καταγωγή τους (έστω κι αν την επικαλέστηκαν για ιδεολογικούς σκοπούς), εκμεταλλεύτηκαν τη γεωστρατηγική θέση της μικροσκοπικής τους χώρας, πότισαν με αίμα το έδαφός της και στο τέλος κατάφεραν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για να ζήσουν οι ίδιοι και οι απόγονοί τους ελεύθεροι – και να γιορτάσουν τώρα οι τελευταίοι με όλες τις τιμές τη στρογγυλή επέτειο της ανεξαρτησίας τους.
Βιβλία όπως αυτό του Βερέμη μάς δείχνουν, πέραν των υπολοίπων, πως η αυτογνωσία δεν θεμελιώνεται σε εξιδανικεύσεις και ωραιοποιήσεις, αλλά κατακτιέται μέσα από μια πολυμερή και πολυφωνική διαδικασία συνειδητοποίησης – τη μόνη ικανή να ανοίξει διάπλατα τον δρόμο και για το μέλλον, το εγγύς και το απώτερο.
To βιβλίο
Το 1821 δεν είναι μόνο η αφετηρία του έθνους-κράτους, αλλά και παρακαταθήκη υποδειγμάτων ηρωικής συμπεριφοράς για τους επερχόμενους. Μέσα στα διακόσια χρόνια που μας χωρίζουν από τότε, το μεγάλο γεγονός έγινε η εξιδανικευμένη ανάγνωση της πρώτης ιστορίας του ελληνικού κράτους.
Η προνεωτερική κοινωνία που συναντούμε στα πρώτα χρόνια της Παλιγγενεσίας σταδιακά μετασχηματίζεται, χάρη στη Διασπορά, σε νεωτερική κοινωνία. Ο δρόμος του μετασχηματισμού περνάει από τις λεωφόρους του εμπορίου Δύσης-Ανατολής.
Η σημασία του εθνικισμού για τον πολιτικό εκσυγχρονισμό εμφανίζεται έντονα στη διάπλαση της ελληνικής κοινωνίας όπως εξελίσσεται από το 1821 ως το 1831. Μέσα στη δεκαετία αυτή η προνεωτερική κοινωνία, κατακερματισμένη σε οικογένειες, φατρίες, δίκτυα προστασίας και ισχυρό τοπικισμό, αποκτά επαγγελματικές συσπειρώσεις. Οι πρόκριτοι-πολιτικοί αφενός και οι ένοπλοι (κάποιοι κλέφτες και οι αρματολοί της Ρούμελης) στρατιωτικοί αφετέρου ανταγωνίζονται για τον έλεγχο του υπό διαμόρφωση κράτους.
Η τοπικιστική διαίρεση θα τερματιστεί με την επιλογή του Ιωάννη Καποδίστρια ως πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας. Οι φίλοι και οι εχθροί τού γενικότερα αποδεκτού ηγέτη των Ελλήνων θα χωριστούν με ιδεολογικά κριτήρια.
1. Πώς αντιλαμβάνονταν οι Έλληνες του 1821 το περιεχόμενο της Επανάστασής τους;
2. Ποιοι ήταν οι ένοπλοι του Αγώνα;
3. Τι ήθελαν οι ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα;
4. Ποια τα προνεωτερικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας του 1821 και ποια της νεωτερικότητας;
5. Ποιες αλλαγές σημειώνονται στην ελληνική χερσόνησο κατά τις πρώτες εκατονταετίες της Τουρκοκρατίας;
6. Ποια η σχέση των Ελλήνων του 1821 με την αρχαιότητα;
7. Πώς αλλάζουν οι σχέσεις Δύσης-Ανατολής μέσα στα τετρακόσια χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας;
8. Ποια η σημασία των απομνημονευματικών έργων για την κατανόηση της Παλιγγενεσίας;
9. Πώς εξηγείται η καταστολή της Επανάστασης στον Μοριά από τον Ιμπραήμ;
10.Ποιο το καθεστώς των Οθωμανών;
11. Ποια η γεωστρατηγική σημασία της Ελλάδας;
12. Ποια η σημασία του Διαφωτισμού για τον ελληνικό Αγώνα;
13. Ποια η επίδραση των ξενικών κομμάτων στην ελληνική πολιτική;
14. Ποια η σημασία των Εθνοσυνελεύσεων για τον Αγώνα;
15. Γιατί οι πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες οδήγησαν τους Έλληνες σε διχόνοια;
16. Ποιες πολιτικές συνθήκες επικρατούσαν στην οθωμανική επικράτεια τις παραμονές της Επανάστασης;
17. Ποια η σημασία της Εκκλησίας;
18. Ποιος ο ρόλος των Φιλελλήνων στον Αγώνα;
19. Πώς πραγματοποιήθηκαν τα δύο δάνεια (1824-1825) της Ανεξαρτησίας;
20. Ποιες οι διεθνείς σχέσεις της Ελλάδας (1821-1830);
21. Ποιες λεπτομέρειες μας διαφεύγουν;
Β. Χατζηβασιλείου
