21 Νοεμβρίου 1990: η ξεχασμένη επέτειος της υπογραφής της “Χάρτας του Παρισιού για μία Νέα Ευρώπη”( Paris Charter for a New Europe)
Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η ορατή πλέον προοπτική διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας ζωηρά επανέρχονται την εποχή αυτή στο μυαλό μου. Στην Αίθουσα Διασκέψεων της Λεωφόρου Κλεμπέρ στο Παρίσι. Εκεί πανηγυρικά υιοθετήθηκε το τελικό προϊόν της(τότε) Διάσκεψης για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη…
του πρέσβη επί τιμή Αλέξανδρου Π. Μαλλιά *
Στις 21 Νοεμβρίου 1990, ένα χρόνο μετά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου, οι 34 ηγέτες των χωρών της Ευρώπης, των ΗΠΑ και του Καναδά έβαλαν την υπογραφή τους στη «Χάρτα των Παρισίων για μια Νέα Ευρώπη». Το υπέγραφαν προσωπικότητες που άξια φέρουν τον τίτλο του ηγέτη, όπως η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Φρανσουά Μιτεράν, ο Χέλμουτ Κολ, ο Τζωρτζ Χέρμπερτ Μπους (πρεσβύτερος) και ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο οικοδεσπότης Πρόεδρος της Γαλλίας Φρανσουά Μιτεράν στην ομιλία του θέλησε κυρίως να υπογραμμίσει ότι «…η Διάσκεψη του Παρισιού δεν είναι το αντί-Συνέδριο της Βιέννης, καθόσον στην αίθουσα αυτή δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι…». Παρατήρησε επίσης ότι «…επί 45 χρόνια μετά τη λήξη του Πολέμου, η Ευρώπη γνώρισε την σταθερότητα χωρίς την ελευθερία. Θέλουμε εφεξής την ελευθερία με σταθερότητα…», κατέληγε η ομιλία του Προέδρου Μιτεράν.
Ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ήταν επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας στην οποία μετείχαν επίσης ο Υπουργός Εξωτερικών Αντώνης Σαμαράς και η Υφυπουργός Ντόρα Μπακογιάννη. Ο λόγος του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στη Γαλλική ήταν συναρπαστικός. Έφερε άλλωστε και τη σφραγίδα της γραφής του Επικεφαλής- Διαπραγματευτή της Ελλάδος πρέσβη Δημήτρη Πετρουνάκου. Μεταξύ άλλων υπογράμμισε ότι: «…Καταδικάζουμε τη βαναυσότητα της εισβολής της αυθαιρεσίας, της παραβίασης του (θεμελιώδους) δικαιώματος των εθνών, της επιβουλής κατά της ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας όπου και αν εκδηλώνεται, όπου και αν συνεχίζεται… Σεβόμαστε σε πνεύμα αμοιβαιότητας τους γείτονές μας, ταυτόχρονα όμως ασκούμε τα εθνικά μας δικαιώματα και είμαστε προσηλωμένοι στο στόχο μας για την εγγύησή τους, απαιτώντας να γίνονται σεβαστά από όλους…». Δοθέντος ότι ταυτόχρονα υπεγράφη στο Παρίσι και η νομικά δεσμευτική Συμφωνία για Μείωση των Συμβατικών Δυνάμεων (C.F.E. Treaty ) 25 των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ και της Συνθήκης της Βαρσοβίας, η ομιλία του π. Πρωθυπουργού περιείχε και την ακόλουθη αποστροφή «…Η Ελλάδα προτίθεται να συμβάλει (στην εφαρμογή της) με κάθε καλή πίστη και εντιμότητα επιμένοντας εν τούτοις στην προάσπιση των εθνικών της συμφερόντων στο πλαίσιο της Συνθήκης…».
Η διατύπωση αφορούσε στο δικαίωμα της Ελλάδος να κάνει χρήση του δικαιώματος αυτοάμυνας. Σχετική γραπτή επιφύλαξη είχε καταθέσει η Ελλάδα την τελευταία ημέρα της προπαρασκευαστικής διάσκεψης στη Βιέννη από τον πρέσβη Δημήτρη Πετρουνάκο κατά την υιοθέτηση της Συνθήκης C.F.E. Αφορούσε στην ενότητα του εδαφικού μας χώρου (νησιωτικού και ηπειρωτικού) και στο δικαίωμα αυτοάμυνας που απορρέει από το Άρθρο 51 του Χάρτη του ΟΗΕ. Αναλόγου περιεχομένου ειδική παρέμβαση του Υπουργού Εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά με έμφαση στην ενότητα της εδαφικής μας ολοκλήρωσης και ακεραιότητας είχε μεθοδευθεί στις εργασίες της Διάσκεψης στην Βιέννη. Επειδή στην (τότε) διαδικασία στο πλαίσιο της ΔΑΣΕ δεν τηρούντο πρακτικά, οι δηλώσεις καταχωρήθηκαν στο βιβλίο του Προεδρεύοντος της συνεδρίασης (journal of the day).
Κοινός παρονομαστής ήταν η προσήλωση στην ελευθερία, στη δημοκρατία, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στον σεβασμό των μειονοτικών δικαιωμάτων, στη δέσμευση για τήρηση των αρχών της καλής γειτονίας, στον σεβασμό του απαραβίαστου των συνόρων και της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών και στην κυρίαρχη ισότητα των κρατών. Στις 22 Νοεμβρίου 1990, η έγκυρη γαλλική εφημερίδα, η Libération, χαιρέτιζε και αυτή το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Στις εσωτερικές της σελίδες έγραφε: «Η Βοσνία και Ερζεγοβίνη ψηφίζει διηρημένη, αναζητώντας την ισορροπία μεταξύ τριών αντιπάλων κοινοτήτων: τους Σέρβους, τους Κροάτες και τους Μουσουλμάνους». Η εφημερίδα, τη στιγμή του θριάμβου της υψηλής πολιτικής και της διπλωματίας στο Παρίσι, προέβλεψε με ακρίβεια τη σύγκρουση μεταξύ Μουσουλμάνων, Σέρβων και Κροατών, καθώς και τον σχηματισμό κροατο-μουσουλμανικής συμμαχίας. Προέβλεψε, επίσης, τη σημερινή δυσλειτουργική δομή της πολύπαθης Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Μερικούς μήνες μόνο πριν από την αιματηρή αρχή και συνέχεια της διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας και πέντε χρόνια ακριβώς πριν από την υπογραφή της Συμφωνίας του Ντέυτον (Νοέμβριος 1995). ..
Στο σημείο αυτό, ας προσθέσω ότι η ομιλία του Προέδρου της (συλλογικής) Προεδρίας της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας, Μπόρισαβ Ζόβιτς, απεδείχθη εκ των υστέρων ότι έπασχε τόσο από δραματική έλλειψη αντίληψης της επερχόμενης λαίλαπας του αιματηρού πολέμου, όσο και των δραματικών του συνεπειών. Παρότι, όπως έχω καταγράψει στο ημερολόγιό μου, κείμενα-διακηρύξεις περί του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των Σλοβένων και των Κροατών είχαν διανεμηθεί στις επίσημες γραμματοθυρίδες των εθνικών αντιπροσωπειών στη Διάσκεψη του Παρισιού. Ας σημειώσω επίσης ότι, στην έναρξη της Διάσκεψης των Παρισίων παρίσταντο ως προσκεκλημένοι οι υπουργοί Εξωτερικών των τριών βαλτικών δημοκρατιών, δηλαδή της Λιθουανίας –που ήδη από τον Μάρτιο του 1990 είχε ανακηρύξει την ανεξαρτησία της–, της Λεττονίας και της Εσθονίας. Αποχώρησαν, όμως, μετά από απαίτηση της Σοβιετικής αντιπροσωπείας (Μιχαήλ Γκορμπατσώφ). Οι διακηρύξεις και οι δηλώσεις στηρίχτηκαν, όχι πάντως από άγνοια, στις ευχές και στις επιθυμίες μας και λιγότερο στις προβλέψεις και τα δεδομένα. Θυμίζω ότι η κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου τον Νοέμβριο του 1989 οδήγησε το 1991 στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, προκαλώντας σε όλους ευφορία. ..
Τι ακολούθησε λίγους μόνο μήνες μετά το Παρίσι; Ξεχάσαμε το μεταπολεμικό «Ποτέ Ξανά». Ζήσαμε τον πόλεμο κοντά στα σύνορά μας εδώ, στον βαλκανικό μας μικρόκοσμο. Το «άχθος της ιστορίας» στην Ευρώπη αποδείχτηκε βαρύτερο των πολιτικών διακηρύξεων και των υπογραφών καταξιωμένων ηγετών. Η σύγκρουση πραγματοποιήθηκε εδώ στα Βαλκάνια. Λίγους μήνες μετά την υπογραφή της Χάρτας του Παρισιού ξέσπασε νέος πόλεμος στην Ευρώπη. Διαψεύστηκαν οι ευχές και οι προσδοκίες μας. Αναμφίβολα υποτιμήσαμε τα Βαλκάνια. Δηλαδή, την ιστορία, τη γεωγραφία, τον αλυτρωτισμό, τον θρησκευτικό και εθνικιστικό φανατισμό, τον κυνισμό ορισμένων βαλκανικής κοπής «ηγετών». Επίσης, και τα συγκρουόμενα συμφέροντα των ηγεσιών της Ευρώπης. Η έγκαιρη προειδοποίηση υπήρχε, αλλά δεν ήταν γνωστή σε όλους. Τον Οκτώβριο του 1990 – ταυτόχρονα δηλαδή με τη Διάσκεψη των Παρισίων– η Ουάσινγκτον είχε προβλέψει τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας. Διαβάζω από την τελευταία έκθεση των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών (Οκτώβριος ,1990)Νational Ιntelligence Estimate: «Yugoslavia will cease to function as a federal state within one year, and will probably dissolve within two» (Η Γιουγκοσλαβία θα πάψει να λειτουργεί ως ένα ομοσπονδιακό κράτος μέσα σε ένα έτος και κατά πάσα πιθανότητα θα διαλυθεί μέσα σε δύο χρόνια)…
Ο Χάρτης του ΟΗΕ, η Τελική Πράξη του Ελσίνκι και η Χάρτα των Παρισίων εφαρμόστηκαν στα Βαλκάνια αποσπασματικά και επιλεκτικά. Η πολιτική σκοπιμότητα σε συνδυασμό με το ισοζύγιο επιρροής και προώθησης συμφερόντων κατίσχυσαν των διεθνών καταστατικών κειμένων. Δεν θα σπεύσω να δεχθώ κατηγορηματικά ότι υπάρχει σχέση αιτίου και αιτιατού. Γεγονός όμως είναι ότι ξαναζήσαμε τον όλεθρο του πολέμου. Είδαμε διάλυση κρατών, δημιουργία νέων και αλλαγές συνόρων, στρατιωτικές επιχειρήσεις, εθνικές και θρησκευτικές συγκρούσεις, εγκλήματα πολέμου, εθνοκαθάρσεις, μαζικούς τάφους, καταστροφή σπιτιών, χωριών και βομβαρδισμούς ιστορικών πόλεων (Ντουμπρόβνικ). Για τον λόγο αυτό, σωστό είναι να σημειώσουμε ότι, πράγματι, στη δική μας βαλκανική γειτονιά, η ιστορία επαναλαμβάνεται μεν, εκδικείται δε.
Η πανίσχυρη, ενωμένη πλέον μετά τη Συμφωνία 2+4 (δύο Γερμανίες, Σοβιετική Ένωση, ΗΠΑ, Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο), Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας επέβαλε σχεδόν τελεσιγραφικά, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τη δική της πολιτική απόφαση. Στις 16 Δεκεμβρίου 1991, λίγες μόνο μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ (5 Δεκεμβρίου), προώθησε τα δικά της εθνικά συμφέροντα και τη δική της πολιτική, σύμφωνα με τα γερμανικά συμφέροντα. Την αναγνώριση δηλαδή της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας και Κροατίας. Τόσο το Βερολίνο όσο και άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες δεν έδωσαν προσοχή στην έγκαιρη γραπτή επιστολή του τότε Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Χαβιέ Περέζ ντε Γκουεγιάρ, ο οποίος, εις μάτην, προειδοποιούσε με επιστολή του τον Γερμανό Υπουργό Εξωτερικών Χανς Ντίτριχ Γκένσερ (στις 14 Δεκεμβρίου 1991) για τους κινδύνους που εγκυμονούσε η επιλεκτική και χωρίς συνολικό πολιτικό συντονισμό αναγνώριση των πρώην Γιουγκοσλαβικών Δημοκρατιών.
Η ιστορία μάς υπενθυμίζει ότι, μετά την πανηγυρική υπογραφή της, η Χάρτα των Παρισίων καταργήθηκε σε πρώτη φάση με ευθύνη των ηγετών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παραμερίστηκε η θεμελιώδης διάταξη του Ελσίνκι που επαναλάμβανε ότι η αναγνώριση του Δικαιώματος της Αυτοδιάθεσης «ισχύει σύμφωνα με τα προβλεπόμενα από τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ και τις σχετικές πρόνοιες του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν στην εδαφική ακεραιότητα των κρατών». Με άλλα λόγια, το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης δεν μπορεί να ασκηθεί σε βάρος της αρχής της εδαφικής ακεραιότητας των κρατών. Οι χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βάσει πρότασης του Ολλανδού ειδικού απεσταλμένου, συμφωνήσαμε να αποδεχθούμε τα θεωρούμενα διοικητικά σύνορα μεταξύ των Δημοκρατιών της πρώην Γιουγκοσλαβίας . διεθνή.
Στην πράξη, δηλαδή, έγινε επιλεκτική και αποσπασματική εφαρμογή του Δεκαλόγου του Ελσίνκι και της Χάρτας των Παρισίων. Το Καταληκτικό Κείμενο του Παρισιού φιλοδοξούσε να προδιαγράψει ή να επικυρώσει την επερχόμενη νέα μετά-διπολική αρχιτεκτονική και πραγματικότητα στην Ευρώπη. Δεν απέτρεψε, μάλλον επέσπευσε, την επικείμενη (1991) διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας, καθώς και τη μαζική αλλαγή συνόρων. Επίσης, δεν στάθηκε εμπόδιο στην ερμηνεία της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι κατά το δοκούν και κυρίως κατά το συμφέρον…
* το άρθρο αυτό αποτελεί διασκευή από το σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου « τα ΣΫΝΟΡΑ-Αναθεωρητισμός» ( Εκδόσεις Ι.Σιδέρης) που κυκλοφόρησε πρόσφατα .
