Τώρα που είναι φθινόπωρο αρχίζει βρέχει. Με αυτές τις φθινοπωρινές βροχούλες από τα ανοιχτά παράθυρα μπαίνει η μυρωδιά του νοτισμένου χώματος. Κι έτσι το σημερινό αρθράκι θα αφιερωθεί σε αυτό.
Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Τὸ χῶμα, τοῦ χώματος, λέξη παλιά που την συναντάμε στον Αισχύλο, τον τραγικό ποιητή από την Ελευσίνα, στην τραγωδία «Χοηφόροι», που στην πραγματικότητα είναι το δεύτερο μέρος της τριλογίας «Ορέστεια». Εκεί γράφει τη φράση ἀκτὴ χώματος, άκρη δηλαδή υλικού εδάφους. Αυτή άλλωστε ήταν η σημασία του λεκτικού τύπου, το συσσωρευμένο υλικό εδάφους. Την χρησιμοποιούσαν κυρίως, για να αναφερθούν σε όλα αυτά τα υλικά που έρριχναν κοντά στα τείχη της πόλης, για να την προστατεύσουν από την ενδεχόμενη πολιορκία.
Στα παλιά ελληνικά μας, όμως, είχε ακόμη και την έννοια της αποβάθρας, του τύμβου, ακόμη και της καλλιεργήσιμης γης.
Προέρχεται από το ρήμα χώννυμι (= συσσωρεύω χώμα, φράζω, επιχωματώνω), που μας δίνει και άλλες χωμάτινες ή χωματένιες λέξεις, το αμμόχωμα, το ανάχωμα, το φυτόχωμα, το καστανόχωμα, το χωματόδρομο, χωματισμό, αλλά και την πολύ δημοφιλή χωματερή, όπου πετάμε τα σκουπίδια και που κανείς δε θέλει να την έχει στη γειτονιά του.
Οι χωμάτινες λέξεις είναι αρκετές. Μια πολύ χαρακτηριστική από το πιο παλιά ελληνικά του λογίου του 12ου αιώνα, Κωνσταντίνου Μανασσή, είναι ο χωματοφάγος, αυτός που τρώει χώματα. Χωματοφάγο δεν έχουμε στα πιο σύγχρονα ελληνικά, αλλά έχουμε την έκφραση τρώω χώμα, καθόλου ωραία για όποιον ειπωθεί. Αν φάω χώμα, έχω δεχθεί μια μεγάλη ήττα κι αν μάλιστα φάει η μούρη μου χώμα, τότε έχω σωριαστεί στο χώμα, έχω φάει γερή τούμπα.
Ας δούμε πόσο χώμα έχουμε στο λόγο μας. Σίγουρα αρκετό πλούσιο, αλλά και φτενό, κακής ποιότητας, μαλακό, μαύρο, παχύ και ό,τι άλλο μπορεί να φανταστεί κανείς ακόμα και συμπιεσμένο.
Το χώμα μπορεί να γίνει άγιο η ιερό, αν σε αυτό έχουν ταφεί αγωνιστές, αν είναι τόπος μαρτυρίου αγίων ή χώρος εθνικής πολεμικής προσπάθειας όπου βρήκαν το θάνατο άνθρωποι μαχόμενοι.
Το χώμα παραπέμπει στο θάνατο, γιατί το σώμα του ανθρώπου κατά τη χριστιανική διδασκαλία είναι από χώμα. Έτσι είμαστε από χώμα και στο χώμα θα καταλήξουμε σκεφτόμαστε, όταν βλέπουμε το αναπόφευκτο του θανάτου να χτυπά την πόρτα των δικών μας.
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σκεπάζει όσους βρίσκονται στο χώμα!
Εμείς θα ευθυμήσουμε λίγο. Βοηθά σε αυτό το λίγο κρασάκι, γιατί με το πολύ γίνεται χώμα ή λιώμα πίτα ή σούρα και ενδέχεται να τον φάει το μαύρο χώμα πριν την ώρα του.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
