today-is-a-good-day
20.3 C
Athens

Νοέλ Μπάξερ για Μικρασία: Ζοφερά χρώματα από την παλέτα των προσφύγων ξέβαψαν στους απογόνους

Συνέντευξη στην Αγγελική Κώττη

Η Πένι (Πενέλοπε) Σάρεϊ, Ελληνοβρετανίδα που ζει στην Αθήνα, ταξιδεύει στη Σµύρνη έναν αιώνα µετά την Καταστροφή µεταφέροντας στις αποσκευές, και στην ψυχή της, οικογενειακές ιστορίες κι ενθύµια από τη ζωή των προγόνων της στη χαµένη πολιτεία: τα τροµακτικά γεγονότα του 1922 που της εξιστόρησαν η γιαγιά της Πηνελόπη και οι θείες της, αλλά και τις αναµνήσεις τους από τα προηγούµενα σµυρνέικα χρόνια της ακµής και της ξεγνοιασιάς. Μαζί, φέρνει µαρτυρίες προσφύγων, ιστορικές γνώσεις… και έναν σωρό παλιούς χάρτες!

Το ταξίδι αυτό περιγράφει η Νοέλ Μπάξερ στο νέο της βιβλίο, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο». Ένα ακόμα βιβλίο για τις χαμένες πατρίδες, για τις συγκλονιστικές σφραγίδες που βάζει η Ιστορία στις ζωές των ανθρώπων, γραμμένο με τη μοναδική πένα της συγγραφέως.

Η Πηνελόπη επιστρέφει το κλειδί της κατοικίας Σάρεϊ που κάηκε το ’22. Δεν έχει πλέον πόρτα ν’ ανοίξει.

Στο ταξίδι επιστροφής της αναζητεί παλιές πατηµασιές, τα βλέµµατα που ακούµπησαν σε τοίχους σµυρνέικων σπιτιών που ακόµη στέκουν, το όρος Σίπυλος τι θέλει να της µαρτυρήσει µε τις πνοές του αέρα, τους ήχους που φέρνει η αύρα από τη θάλασσα! Θα αναδυθούν καινούργια συναισθήµατα, θα έρθουν πολλές σκέψεις, θα συµβούν απρόσµενες αποκαλύψεις. Στη Σµύρνη η Πένι θα γνωρίσει ανθρώπους που πρόθυµα θα τη βοηθήσουν να πλησιάσει κι άλλο την Αλήθεια.

Θα αναχωρήσει οκτώ µέρες µετά, µε τη βεβαιότητα πως η παλιά Σµύρνη ανέµενε την επιστροφή της απογόνου! Και µε τη γοητευτική διαπίστωση πως το ταξίδι αυτό, µαγικά, αόρατα και άηχα, έβαλε σε τάξη τις ιστορίες και τα αισθήματα που της κληροδοτήθηκαν.

Η Πηνελόπι – Πένι δεν είναι η πρώτη ηρωίδα της συγγραφέως που σχετίζεται με τη Σμύρνη. Η αρχή έγινε με το πρώτο βιβλίο της, που έχει τίτλο «Από δρυ παλιά κι από πέτρα.  Ένα πληθωρικό μυθιστόρημα, που στριφογυρίζει με τρυφερότητα γύρω από την ιστορία του ελληνικού 20ου αιώνα, πλημμυρισμένο με εικόνες και μυρωδιές εποχής.

«Ήρθε η ώρα να σου πω για το σκισµένο γράµµα, για ένα τόπι κασµίρι και για µια Κύπρια που µύριζε η αγκαλιά της πασχαλιά. Για µια µαγευτική πόλη, τη Σµύρνη µου, που κάηκε σαν φωτογραφία και για ένα πλοίο που µετέφερε µια γυναίκα που έσταζε γάλα. Για µια Τουρκάλα που χάθηκε και σώθηκε µόνο το τραγούδι της. Κι αν θέλεις, µόνο αν το θέλεις, θα σε αφήσω να κρατήσεις στα χέρια σου τα δυο µονάκριβα κλειδιά µου, του σπιτιού στο Αϊδίνι και του σπιτιού στη Σµύρνη».

Από το Αϊδίνι και τη Σµύρνη ως την Κύπρο, την Αθήνα και την εξωτική Ινδία, ξεδιπλώνεται η ιστορία µιας σύγχρονης Πηνελόπης µε φόντο τις Χαµένες Πατρίδες. Γύρω από την Πηνελόπη, σαν γαϊτανάκι, πρόσωπα που τη σηµάδεψαν: η Ζόι, ο Καλφατζής που «ξέρει να σώζει», ο Παρασκευάς µε το «παρασκευάκι» του, η Κατίνα που ο «Ιορδάνης της πέθανε», ο βροχερός Φίλιππος και ο φωτεινός Φώτης, η µαγείρισσα η Φραγκώ…

Μια οικογένεια, τρεις γενιές ανθρώπων µε φόντο τις χαµένες πατρίδες. Ένα σαγηνευτικό, πολυεπίπεδο µυθιστόρηµα, µια εξαίσια τοιχογραφία του ελληνικού 20ού αιώνα, πληµµυρισµένο µε εικόνες και µυρωδιές εποχής.

Τα βίωσαν όλα

Η συζήτηση με τη Νοέλ Μπάξερ για το ThePresident.gr έγινε με αφορμή τα 100 χρόνια από τη μικρασιατική καταστροφή και περιστράφηκε και στα δύο αυτά βιβλία.

Ακολουθεί αναλυτικά η συνέντευξη της κ. Νοέλ Μπάξερ:

– Το 2008 με το επικό μυθιστόρημά σας «Από δρυ παλιά κι από πέτρα» μεταφέρατε το αναγνωστικό κοινό στη Σμύρνη την πριν και της Καταστροφής. Ασχοληθήκατε ιδιαίτερα με την επίπονη προσπάθεια να δημιουργηθεί στην Ελλάδα νέα πατρίδα από το μηδέν. Δεκατρία χρόνια μετά, επανεμφανίζεστε στη λογοτεχνική σκηνή με νέο μυθιστόρημα με κεντρικό θέμα τη Σμύρνη, τούτη τη φορά με την επιστροφή της απογόνου τρίτης γενιάς, 99 χρόνια μετά την Καταστροφή. Τα δέσατε ως διλογία. Στην εξέλιξη του πραγματικού χρόνου εξελίσσονται και οι μυθιστορηματικοί ήρωες;

Όταν πατούν σε ιστορικό χρόνο και συμβιώνουν με τον πραγματικό κόσμο, ναι, εξελίσσονται κι αυτοί. Οι μυθιστορηματικοί ήρωες από τη  «Δρυ» συζούσαν με τους Σμυρνιούς των αρχών του 20ου αιώνα, στην χαμένη πολιτεία. Είχα ανακατέψει τη ζωή τους με εκείνων. Τα βίωσαν όλα. Και τις ωραίες μέρες και τις τραγικές. Δεν παρακολουθούσε ο αναγνώστης τα γεγονότα από ψηλά, αλλά τον έβαζα να περπατάει στα σοκάκια και να οσφραίνεται κι αυτός τα «λέλουδα» στα ελληνικά σπίτια που στην συνέχεια κάηκαν.

Προσφυγική κι η οικογένεια ηρώων του βιβλίου, στην Ελλάδα πια, κυλούσε ο χρόνος και έπαιρνε κι αυτούς μαζί του. Συνέχισαν να βιώνουν τα ιστορικά γεγονότα της εποχής τους. Μεγάλωναν τα παιδιά, η  δεύτερη γενιά, και μοιραία καθορίστηκαν οι νεότεροι ήρωες από τα προσφυγικά τραύματα. Στο βιβλίο τούς αφήνω στον χρονικό σταθμό της Μεταπολίτευσης. Δεν αναφέρθηκα στο «κείθε» κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, όμως είχα προλάβει κι είχα τοποθετήσει στη «Δρυ» την τρίτη γενιά, με ένα κοριτσάκι που του άρεσε να κάνει κούνια. Για την μικρή αυτή, η γιαγιά και οι θείες ετοίμαζαν ένα μπαούλο με ενθύμια από τη Σμύρνη τους, παλιούς χάρτες και το κλειδί του καμένου σπιτιού. Με αυτό έγινε η μετάβαση από το πρώτο βιβλίο της διλογίας στο δεύτερο, στο «Η Επιστροφή της Πηνελόπης». Με το μπαούλο τελειώνω, με το μπαούλο αρχίζω.

– Είχατε επομένως στο μυαλό σας ότι κάποια στιγμή θα συνεχιστεί η ιστορία.

Όχι, τότε δεν το ήξερα. Πάντως όχι συνειδητοποιημένα. Ολοκλήρωσα το πρώτο βιβλίο στην εγγονή γιατί χρονικά, το 1974, ήταν η ώρα της τρίτης γενιάς. Η αφετηρία νέας προσφυγικής γενιάς. Μέρος της προετοιμασία της, συμβολικά, ήταν το μπαούλο. Πώς θα ήταν οι μελλοντικοί συνεχιστές και τι θα έκαναν, δεν το γνώριζα ασφαλώς τότε. Η εξέλιξη του χρόνου, της ζωής, μου έδωσε τις πληροφορίες που μου έλειπαν ώστε να ολοκληρώσω τον 20ο αιώνα της «Δρυός» και να εισέλθω στον επόμενο αιώνα της «Επιστροφής». Ασφαλώς είχα μια γενική εικόνα, και δεν διαψεύστηκα, καθώς πάντα η προηγούμενη γενιά ξεβάφει στην επόμενη, και τούτο επηρεάζει συμπεριφορές κι επιλογές. Ζοφερά χρώματα από την παλέτα των προσφύγων που έζησαν την Καταστροφή ήταν φυσικό, απόλυτα αναμενόμενο, ότι θα έβαφαν και τους απογόνους τους. Και την τρίτη γενιά. Τα παιδιά των παιδιών. Πράγματι, είναι ορατά. Αναγνωρίσιμα. Το 2022 βλέπουμε το 1922 πάνω στους συμπολίτες μας. Και στους εαυτούς μας πρώτα και κύρια! Δεν έχουμε ανάγκη, εμείς οι απόγονοι, να βγούμε από το σπίτι για να διαπιστώσουμε τι συμβαίνει γύρω μας!

Ο δημόσιος διάλογος

– Με αφορμή την επέτειο των 100 χρόνων, διενεργείται ένας δημόσιος διάλογος σχετικά με την τρίτη γενεά. Πολλά έχουν ειπωθεί.

Ποικίλες και αντικρουόμενες οι περιγραφές, το ξέρω. Άλλοι ισχυρίζονται ότι ενδιαφερόμαστε με θέρμη, άλλοι ότι δεν ενδιαφερόμαστε όσο θα έπρεπε… Ως απόγονος τρίτης γενιάς κι εγώ, με ενδιαφέρον παρακολουθώ να με περιγράφουν. Τα σχετικά δημοσιεύματα μού έχουν δώσει τροφή για σκέψη. Ωφέλησαν, και ευχαριστώ όσους καλόγνωμα και με γνώση ασχολούνται με το θέμα. Δεν αφήνεται πίσω η Σμύρνη έτσι. Θα ήταν κρίμα κι άδικο να την πάρει μαζί του ο αιώνας που πέρασε. Η Σμύρνη παραμένει επίκαιρη.

– Ποια είναι η εικόνα της τρίτης γενιάς κατά εσάς; (προσωπικά, επίσης, ανήκω σε αυτήν)

Θα μου επιτρέψετε να το πιάσω μόνο από ένα πρίσμα, γιατί το θέμα είναι τεράστιο κι όταν αρχίσω να μιλάω γι’ αυτό δεν τελειώνω! Η τρίτη γενιά κατ’ εμέ, που με ρωτάτε, είναι η πρώτη γενιά της μεγάλης εικόνας. Έχει μεγαλώσει τον κύκλο. Δεν ξεχνά ούτε αμελεί την οικογένεια, το προσωπικό τραύμα, μα αναζητά γνώση σαφώς ευρύτερη από τις αφηγήσεις της γιαγιάς. Όχι τόσο επειδή έχει ερωτήματα κι αναζητά απαντήσεις, καθώς στην πλειονότητα, και ειδικά σε διάφορα επιμέρους θέματα, είναι γαλουχημένη με μια παγιωμένη ελληνοκεντρική ημι-γνώση. Η διαδικασία λειτουργεί αντίστροφα κατά τη γνώμη μου. Η γνώση επανατοποθετεί τα ερωτήματα τροποποιώντας, ακόμα και ακυρώνοντας, πρότερες δεδομένες απαντήσεις. Μπορεί να μην τρέχει, λοιπόν, ο τριτοαπόγονος σε εορτασμούς και σωματεία, είναι όμως κι αυτή μια γενιά σκληρά εργαζόμενη για το προσφυγικό μας ζήτημα η οποία, ιστορικά, θα συνεισφέρει σημαντικότατα.

Η τρίτη γενιά προσφύγων

Μιλώντας με εικόνες όπως μου αρέσει, η βαριά πέτρα  που το ’22 έπεσε στη θάλασσα δημιούργησε πολλούς ομόκεντρους κύκλους. Η τρίτη γενιά εξερευνά σήμερα έναν πιο μακρινό κύκλο, τον 100 χρόνια πιο μακριά. Την ακουμπάει μια άλλη καμπύλη γραμμή κι αυτή είναι της γνώσης και της επανατοποθέτησης. Για ποιο λόγο αυτό είναι σημαντικό ή γιατί ήταν το φυσικό επακόλουθο να συμβεί έτσι, θα προλάβω την επόμενη ερώτησή σας! Για τρεις λόγους: γιατί είναι έμφυτη η ανάγκη της αυτογνωσίας, να γνωρίζουμε ποιοι είμαστε στον κόσμο τούτο. Δεύτερον, γιατί αυτό το τεράστιο της Σμύρνης που φέρουμε δεν είναι πρωτογενής εμπειρία και πρέπει να το αγγίξουμε κι εμείς, να το ακουμπήσουμε στο δικό μας σώμα, στην φτιαξιά μας όπως είναι ο καθένας μας, ώστε να το μεταφέρουμε αγόγγυστα μακρύτερα. Και τρίτο και σημαντικότατο κι αυτό, γιατί κοντοζυγώνει η τέταρτη προσφυγική γενιά και πρέπει να ετοιμάσουμε τι θα της παραδώσουμε. Με αυτά ασχολούμαι στο μυθιστόρημα «Η Επιστροφή της Πηνελόπης». Είναι ξεκάθαρα ένα βιβλίο τρίτης γενεάς.

– Έχει ενδιαφέρον πώς παντρεύετε τον σύγχρονο χρόνο της «Επιστροφής», το 2021, με την ομηρική εποχή. Και το δεύτερο βιβλίο σας διαπίστωσα με ικανοποίηση πως το έχετε στολίσει με εμβόλιμα ομηρικά αποσπάσματα.

Τηρήθηκαν οι κανόνες της διλογίας στην τεχνική της γραφής. Αλλά και χωρίς την «Δρυ» που προηγήθηκε με τα ομηρικά της αποσπάσματα, πάλι θαρρώ πως θα τα έβαζα στο δεύτερο βιβλίο. Κι ανεξάρτητα θα το έκανα δηλαδή. Επειδή για μένα είναι σύγχρονα, με την έννοια πως αποδίδουν τις σύγχρονες αξίες μας ως κοινωνία. Η ανάγκη της σταθεράς ενός σπιτιού, ο νόστος της πατρίδας, η έγνοια για το ταίρι μας, η αγωνία για το παιδί…. Τα μηνύματα είναι διαχρονικά, άρα και σημερινά. Πολύ φυσικό λοιπόν να έχουν θέση σε ένα βιβλίο του 21ου αιώνα!

– Υποθέτω ότι θα ακολουθήσει μετά από κάποια χρόνια και βιβλίο σας για την τέταρτη γενιά! Η διλογία θα γίνει τριλογία;

Ο ιστορικός χρόνος που κυλάει εξελίσσει και τους συγγραφείς, όχι μόνο τους ήρωές τους. Καλά να είμαστε κι όλα θα συμβούν στον κατάλληλο χρόνο τους. Πάντως, για να μην σας αφήσω με μια τόσο γενική κι αόριστη απάντηση, και στην «Επιστροφή» υπάρχει αναφορά στην κόρη της ηρωίδας. Αυτή τη φορά, στην «Επιστροφή», έβαλα τη μικρή στην αφήγηση εκ του πονηρού. Να υπάρχει έτοιμη η σειρά διαδοχής. Σκόπιμα, να έχω να πιαστώ για ένα επόμενο βιβλίο, άμα με προσεγγίσει. Λίγο από νοικοκυροσύνη και προνοητικότητα, το περισσότερο όμως επειδή «εργάζομαι» ήδη με την τέταρτη γενιά. Έχω μια κόρη άλλωστε κι εγώ.

Αγγελική Κώττη

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ