Εξήντα τρία εκατοστά είναι όλο κι όλο το ύψος του, αλλά η δύναμή του πολύ μεγάλη. Το βάφτισαν «Προσφυγάκι» επειδή το έφερε ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης από τη Μικρά Ασία, πολλοί όμως το ξέρουν και ως «το άγαλμα που κλαίει» από το ομότιτλο παραμύθι του Χρήστου Μπουλώτη.
Ο Χιώτης αρχαιολόγος Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης είχε πάει στην Νύσα επί Μαιάνδρω, μια περιοχή της Μικράς Ασίας, να συνεχίσει την εκεί ανασκαφή, τον Ιούλιο και Αύγουστο του 1922. Όπως σημειώνει στο σχετικό κείμενό του στο «Αρχαιολογικό Δελτίο» «η εργασία δεν ήτο τόσον ευχάριστος ως η του προηγηθέντος έτους». Δεν έφταιγαν οι ανασκαφικές συνθήκες. Οι Τούρκοι φίλοι τους απέφευγαν, ο φόβος μήπως υπήρχαν Τσέτες στην περιοχή περιόριζαν τις κινήσεις και δυσκόλευε τις εργασίες, και τα στρατεύματα του Κεμάλ προέλαυναν.
Το μέτωπο κατέρρευσε και μαζί του το ηθικό όλων, η φυγή του στρατού ξεκίνησε, και μαζί άρχισε και η πανικόβλητη μετακίνηση των χριστιανών από το κοντινό Αϊδίνι. Το τελευταίο φάνηκε παράξενο στον Κουρουνιώτη, καθώς με τα μέσα της εποχής δεν είχαν επαρκείς πληροφορίες για την πανωλεθρία του στρατού, η οποία θα ολοκληρωνόταν λίγες μέρες αργότερα με την καταστροφή της Σμύρνης. Ο Υπατος Αρμοστής της Σμύρνης ετοιμαζόταν να αναχωρήσει, κρατώντας το μυστικό: η επίσημη Ελλάδα δεν ήθελε πρόσφυγες στα χώματά της. Επρεπε ο μικρασιατικός ελληνισμός να μείνει πίσω.
Ο Στεργιάδης είχε δώσει εντολή σε όλους τους δημοσίους υπαλλήλους να επιστρέψουν στην Ελλάδα, χωρίς όμως να το πουν στους ντόπιους. Ο Κωνσταντίνος Κουρουνιώτης το πληροφορήθηκε μετά τις 20 Αυγούστου (συν 13 μέρες, καθώς οι Ελληνες χρησιμοποιούσαν το παλιό ημερολόγιο). Μάλλον στις 23 (με το κανονικό ημερολόγιο, 5 Σεπτεμβρίου).
Οσο ήταν στη Νύσα, έσκαβε το Γεροντικόν, δηλαδή το Βουλευτήριο της αρχαίας πόλης, το οποίο, κατά την αναφορά του, παρουσίαζε μεγάλες ομοιότητες με το Βουλευτήριο της Μιλήτου. Τελευταία στιγμή, σχεδόν πριν σταματήσουν την ανασκαφή, ένα μαρμάρινο μωρό πετάχτηκε μπροστά στα μάτια τους. Ηταν το «προσφυγάκι».
«Το πολυτιμότερον των κινητών ευρημάτων της ανασκαφής είναι το μικρόν αγαλμάτιον» σημειώνει ο Κουρουνιώτης. «Ευρέθη 2.50 προς ανατολάς της ανατολικής πλευράς της αντικρύ του νοτίου τοίχου του Γεροντικού κρήνης εκτισμένον με την κεφαλήν προς τα κάτω εις τείχον υστερωτέρου δωματίου επικολληθέντος εις τον νότιον τοίχον του Γεροντικού. Εχει ύψος 0.63 […] Το αγαλμάτιον παριστά όχι πλήρως διετή παίδα, όστις προ μικρού απέκτησε την δύναμιν να βηματίζει, κρατούντα όχι άνευ κόπου σφικτά επί του στήθους μικρόν Μελιταίον κύνα. Φορεί ως μόνον ένδυμα το σύνηθες κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους, είδος χλαίνης μετά συναφούς καλύμματος της κεφαλής, έχοντος οξείαν κορυφήν, κεκομβωμένον ενταύθα δια μεγάλου δισκοειδούς κομβίου υπό τον λαιμόν. […]
Εχων πολύ ανοικτούς προς τα πλάγια τους μικρούς παχείς πόδας δια να έχη την ποθητήν ασφάλειαν στάσεως προσπαθεί ο παις να σηκώση τον πολύ μεγάλον δια το ίδιον ανάστημα και την μετρίαν δύναμιν μικρόν κύνα, και ικανώς κεκυρτωμένος υπό του βάρους και της υπέρ δύναμιν προσπαθείας σφίγγει τούτον ισχυρώς δι’ αμφοτέρων των χειρών επί του στήθους. Μη αισθανόμενος εαυτόν αρκούντως ασφαλή ο κύων μεταξύ των χειρών του μικρού του συντρόφου, και πιεζόμενος δυσαρέστως πατεί εισέτι με το εν εκ των οπισθίων σκελών επί του εδάφος και δια του ετέρου κάμνει κίνησιν ώς να ήθελε να απαλλάξει το σώμα του ηπίως από της περισφίξεως. Η πράξις προξενεί πολλήν ηδονήν εις τον ατάσθαλον μικρόν και εν τω προσώπω του εικονίζεται όλη η χαρά και ικανοποίησις δια το μέγα κατόρθωμα».
Ο αρχαιολόγος τονίζει πως ανάλογα αγάλματα παιδιών με ζώα ή πτηνά υπάρχουν πολλά, και η τάση ξεκίνησε από τους ελληνιστικούς χρόνους με γνωστότερο καλλιτέχνη τον γλύπτη Βόηθο. Όμως, λέει, το συγκεκριμένο είναι μοναδικό «ως προς τον τρόπον καθ’ ον εκφράζεται το θέμα τούτο.» Εν ολίγοις, ο «ατάσθαλος μικρός» έχει πολύ πιο «ζωντανή» κίνηση.
Η ιστορία μας δεν σταματά εδώ. Ο Κουρουνιώτης σπρώχνεται να φύγει με πλοίο, μία ή δύο μέρες πριν τα στρατεύματα του Κεμάλ μπουν στη Σμύρνη, δηλαδή στις 24 ή 25 Αυγούστου (κατά πάσα πιθανότητα). Ασφαλείς μαρτυρίες δεν υπάρχουν, λέγεται όμως πως φοβήθηκε ότι σε αυτό το πλοίο, το γεμάτο τρομαγμένα γυναικόπαιδα και ανθρώπους που έτρεχαν να σωθούν, ίσως και να μην είχε θέση ένα άγαλμα και να του ζητούσαν να το αφήσει πίσω, προκειμένου να χωρέσει κάποιος ζωντανός. Ετσι, (λέγεται πάντοτε) πως το τύλιξε σε μια κουβέρτα και το είχε σε όλο το ταξίδι, σαν παιδί στην αγκαλιά του. Λίγο δύσκολο το τελευταίο, καθώς το άγαλμα ζυγίζει πάρα πολλά κιλά. Αλλά είναι και αυτό τμήμα του μύθου που το ακολουθεί. Σε κάθε περίπτωση, το μετέφερε κρυμμένο, προκειμένου να μη πεταχτεί στη θάλασσα, ως άχρηστο, σε καιρούς που κινδύνευαν άνθρωποι.
Θα το βρείτε σε μια από τις κεντρικότερες αίθουσες το Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, παρέα με έναν άλλο νεαρό, ο οποίος κρατά χήνα, (τον Ιανίσκο, γιο του Ασκληπιού) αλλά και τον Εφηβο του Μαραθώνα, μια κεφαλή Αθηνάς, το σύμπλεγμα Αφροδίτης και Πάνα κ.α.
* Το λογότυπο είναι της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος και έγινε για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή
