Ιστορία χιλιετιών έχει η περιοχή της Σμύρνης, η οποία, σε αυτά τα χρόνια, γνώρισε πολλούς και διαφορετικούς αποίκους. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πολλά για την προϊστορία της, όπως συμβαίνει για όλες τις πόλεις. Η Σμύρνη εμφανίζεται στην Ιστορία ως πόλη ελληνική, κατοικημένη από τους Ελληνες, και συγκεκριμένα από τους Αιολείς.
Η εξαιρετικής σημασίας θέση της ανάμεσα στο Αιγαίο και την Ανατολία, το μεγάλο φυσικό λιμάνι της και οι γύρω χερσαίοι δρόμοι που ενώνουν την παράλια περιοχή με το εσωτερικό της Μικράς Ασίας την ανέδειξαν σε σημαντικό εμπορικό κέντρο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, πριν ακόμη από την κλασική αρχαιότητα σημειώνει η φιλόλογος Τόνια Καφετζάκη.
Οι παλαιότερες φάσεις της πόλης (Παλαιά Σμύρνη), δηλαδή από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ., οπότε και τα πρώτα αρχαιολογικά κατάλοιπα), μέχρι και την Κλασική περίοδο εντοπίζονται στο βορειοανατολικό μέρος του κόλπου της Σμύρνης, όπου το σύγχρονο προάστιο Μπαϊρακλί. Οι κάτοικοι της προϊστορικής Σμύρνης ίσως ήταν Λέλεγες, προελληνικό φύλο, εγκατεστημένο σε διάφορες περιοχές της ηπειρωτικού και νησιωτικού ελλαδικού χώρου.
Η Σμύρνη της Εποχής του Χαλκού ήταν ιδιαίτερα αναπτυγμένη και ο πολιτισμός της θύμιζε αυτόν της σύγχρονης γειτονικής Τροίας. Στα μέσα της 2ης χιλιετίας ενσωματώθηκε στην αυτοκρατορία των Χετταίων, η οποία χάνεται ξαφνικά από το προσκήνιο, όπως και οι Χετταίοι ως λαός.
Κατά τον αποικισμό
Στα μέσα του 11ου αι. π.Χ., κατά τον Α΄ Ελληνικό Αποικισμό, αποικίζεται από Αιολείς. Τα αρχαιότερα κατάλοιπα της ελληνικής Σμύρνης χρονολογούνται στις αρχές του 9ου αι. π.Χ. Τότε σχηματίζεται η πόλη-κράτος Σμύρνη, που περιλαμβάνει το άστυ εντός των τειχών και οικισμούς στη γειτονική ύπαιθρο χώρα. Στις αρχές του 7ου αι. καταλήφθηκε από Κολοφωνίους και Εφεσίους. Ανακαταλήφθηκε για λίγο από Αιολείς (2ο μισό 7ου αι.) για να περάσει οριστικά στους Ίωνες και να ενταχθεί στην Ιωνική Δωδεκάπολη.
Ο Πέτρος Μεχτίδης στο «Αρχαία και βυζαντινή Σμύρνη» αναφέρει πως οι αρχαίοι μύθοι συνδέουν τη Σμύρνη με τις Αμαζόνες, τους Λέλεγες, τους Λυδούς, τον Τάνταλο και τη μετανάστευση των Ετρούσκων από τη Μ. Ασία προς την Ιταλία. Το όνομα της η πόλη το πήρε από την Αμαζόνα Σμύρνη, ή Σμύρνα. Οι αναφορές στις Αμαζόνες της Μ. Ασίας θεωρείται ότι προέρχονται από μία πιθανή παρανόηση της ενδυμασίας των Χετταίων από τους πρώτους Έλληνες αποίκους της περιοχής. Ο μύθος που αναφέρει τη Σμύρνη ως πρωτεύουσα του Ταντάλου, ο οποίος επιτέθηκε στο Ίλιον- Τροία δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται αφού υπήρχε ισχυρή η παράδοση ανάμεσα στους κατοίκους ότι η πόλη του Ταντάλου βρισκόταν δυτικότερα, στις πλαγιές του όρους Σίπυλος. Εκτός αυτού, η αρχαϊκή Σμύρνη που αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής της Αθήνας και του Πανεπιστημίου της Άγκυρας από τους John Cook και Ekrem Akurgal από το 1948- 51 και 1966- 93 δεν ήταν παρά ένας μικρός οικισμός σε σχέση με την Τροία.
Οι συστηματικές ανασκαφές στο προάστιο Bayrakli της Σμύρνης αποκάλυψαν διάφορες οικιστικές φάσεις από την 3η χιλιετία π.Χ. έως και την κλασική περίοδο. Ο οικισμός της 2ης χιλιετίας π.Χ. είχε σχέσεις τόσο με τους πολιτισμούς του Αιγαίου όσο και με το εσωτερικό της Ανατολίας. Όμως ακόμα αναζητείται το όνομα με το οποίο πιθανώς αναφερόταν στα χετταϊκά αρχεία όπως και η σχέση που ίσως είχε με τα δύο ανάγλυφα χετταϊκής τέχνης λίγα χιλιόμετρα προς το εσωτερικό.
Σχέσεις με Ελλάδα
Κατά την γεωμετρική και αρχαϊκή εποχή, οι κάτοικοι είχαν εμπορικές σχέσεις με τη Χίο και τη Λέσβο (εισαγωγή κρασιού), την Κόρινθο και την Αθήνα (Πρωτοκορινθιακή κεραμική και τύπου Διπύλου).
Τον 7ο αιώνα π.Χ. άλλαξε ο σχεδιασμός λόγω της επέκτασης του ιερού της Αθηνάς και η πόλη επεκτάθηκε στη γειτονική ακτή. Ο ναός της Αθηνάς χρονολογήθηκε περίπου στο 700 π.Χ. και θεωρείται ως ένας από τους παλαιότερους μνημειακούς ελληνικούς ναούς της Μ. Ασίας.
Δεν διακρίθηκε στην ίδρυση αποικιών, αλλά ήταν περισσότερο μία αγροτική πόλη μικρότερη από τη γειτονική Κύμη και τις μεγαλύτερες ιωνικές Έφεσο, Ερυθραί και Μίλητο. Η πρώτη οικιστική φάση της, τερματίστηκε περίπου το 600 π.Χ., με την πολιορκία του Λυδού Αλυτάττη. Η άμυνα των κατοίκων περιγράφηκε από τον Ηρόδοτο, υμνήθηκε από το Μίμνερμο και επιβεβαιώθηκε ανασκαφικά με την εύρεση όπλων Σμυρναίων και Λυδών.
Είκοσι χρόνια αργότερα άρχισε η επανακατοίκηση της πόλης, η οποία αναπτύχθηκε γρήγορα, όπως φαίνεται από τις πολλές πλούσιες ταφές σε Κλαζομενιακές σαρκοφάγους. Η νέα καταστροφή στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. φαίνεται να σχετίζεται με την αποτυχημένη ιωνική επανάσταση. Κατά τον 5ο αιώνα η Σμύρνη συνέχισε να είναι ένα από σημαντικότερα λιμάνια του Ερμαίου κόλπου, αλλά δεν συμμετείχε στην Αθηναϊκή- Δηλιακή συμμαχία. Τα αρχαιολογικά δεδομένα πριν από την επανίδρυση της Σμύρνης κατά τον 4ο αιώνα δείχνουν μία ακμάζουσα πόλη και διαψεύδουν την αναφορά του Στράβωνα «διετέλεσε οικούμενη κωμηδόν». Οι κώμες αυτές αναζητούνται στο όρος Τμώλος, όπου και το αναφερόμενο από τον Παυσανία ιερό των Νεμέσεων με τα αγάλματα των Χαρίτων, έργο του Βουπάλου.
Ο Μέγας Αλέξανδρος
Η Τόνια Καφετζάκη λέει πως η ύστερα από την περσική καταστροφή την οποία υπέστη, η πόλη επανιδρύθηκε γύρω στο 300 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο, στο νοτιοανατολικό άκρο του κόλπου, στην πλαγιά πλέον του όρους Πάγος, όπου και η μεσαιωνική και νεότερη πόλη. Η ελληνιστική περίοδος της Σμύρνης χαρακτηρίζεται από ακμή. Επεκτείνεται, οχυρώνεται και κοσμείται με εντυπωσιακά δημόσια κτίρια και μνημειώδεις ναούς. Τον 2ο π.Χ. περνά στην κυριαρχία των Ρωμαίων και συνεχίζει την ακμάζουσα πορεία της. Ο Στράβων θα την χαρακτηρίσει την πιο όμορφη πόλη της Ιωνίας.
Κατά τον Π. Μεχτίδη, η τοπική παράδοση για επανίδρυση της πόλης από τον Αλέξανδρο αναφέρεται από τον Παυσανία. Αντίθετα ο Στράβων τη θεωρεί ίδρυμα του Αντίγονου και του Λυσίμαχου. Η σύνδεση των δυο παραδόσεων γίνεται με την υπόθεση ότι ο Αλέξανδρος σχεδίασε και οι διάδοχοί του υλοποίησαν το σχέδιο. Πάντως η εγκατάλειψη της «παλαιάς Σμύρνης» χρονολογήθηκε στα χρόνια του Αλεξάνδρου.
Η ανασύνθεση της ιστορίας και της τοπογραφίας της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Σμύρνης είναι περισσότερο δυνατή μέσα από τις αρχαίες πηγές και λιγότερο από τις ανασκαφές σε μία πόλη ταχύτατα αναπτυσσόμενη. Οι μόνες ανασκαφές έγιναν τη δεκαετία του 1930 νότια του όρους Πάγου και αποκάλυψαν τη δημόσια αγορά και το βωμό του Δία. Η Σμύρνη έφτασε να έχει πληθυσμό 100.000 κατοίκων και ήταν απλωμένη στις πλαγιές του όρους Πάγος, δυτικότερα προς το λιμάνι, όπου ο ναός της Μεγάλης Μητέρας, η σιταποθήκη του Αδριανού και η εμπορική αγορά. Οι δύο μεγάλες πλακόστρωτοι οδοί της πόλης ήταν η Ιερά Οδός και η Χρυσή Οδός με κατεύθυνση ανατολή- δύση. Η πόλη προστατευόταν από Λυσιμάχεια τείχη με τρεις πύλες και την ακρόπολη στην νότια ράχη του όρους Πάγος. Τμήμα των τειχών σωζόταν έως τον 19ο αιώνα, όπως μαρτυρούν δυτικοί περιηγητές. Λίγα τμήματα από το θέατρο της Σμύρνης, του 2ου αιώνα μ.Χ., σώζονταν έως και τη δεκαετία του 1950 στη βορειοδυτική πλαγιά του όρους Πάγου. Από τα ελάχιστα στοιχεία υπολογίστηκε η χωρητικότητα σε 16.000 θεατές.
Κατά την Ελληνιστική περίοδο δημιουργήθηκαν εξαιρετικά αρχιτεκτονικά έργα στην πόλη γράφει η Caterina Ruscio στην Εγκυκλοπαίδεια του Ιδρύματος Μικρασιατικού Ελληνισμού (Μετάφραση, Αφροδίτη Καμάρα). Ιδιαίτερα ακμάζουσα περίοδος ήταν το τέλος του 3ου αι. π.Χ., όταν η Σμύρνη πέρασε στη σφαίρα επιρροής των βασιλέων της Περγάμου. Ωστόσο, το 197 π.Χ. η πόλη ξαφνικά αποστάτησε από το βασιλιά Ευμένη της Περγάμου και στράφηκε για βοήθεια στη Ρώμη μαζί με τη Λάμψακο και την Αλεξάνδρεια Τρωάδα. Η Ρώμη άδραξε την ευκαιρία και, όταν οι ρωμαϊκές κοόρτεις στάλθηκαν στη Μικρά Ασία, η πόλη χρησιμοποιήθηκε ως προπύργιο για την ανατολική εξάπλωση της Ρώμης εξαιτίας του εξαιρετικού φυσικού λιμανιού της. Έκτοτε παρέμεινε πιστή σύμμαχος της Ρώμης.
Ρωμαϊκή εποχή
Η Ρωμαϊκή περίοδος για τη Σμύρνη ήταν σημαντική από πολλές απόψεις. Μετά την ίδρυση της επαρχίας Ασίας η Σμύρνη θεωρήθηκε μητρόπολη: εκεί διοργανώνονταν περιοδικά δικαστήρια και πραγματοποιούνταν συχνές επισκέψεις του κυβερνήτη. Η πόλη εξακολούθησε να παρέχει βοήθεια στο ρωμαϊκό στρατό με όλους τους πιθανούς τρόπους.
Το μόνο ατυχές περιστατικό ήταν η υποστήριξή της προς το Μιθριδάτη ΣΤ’, το οποίο συνέβη μάλλον κατόπιν εξαναγκασμού. Το γεγονός αυτό πρέπει να είχε επίπτωση μια πρόσκαιρη απώλεια του καθεστώτος ελευθερίας της. Ωστόσο αυτό ξεχάστηκε σύντομα και η πόλη ανέκτησε την περίοπτη θέση της. Μέσω μιας σειράς αυτοκρατορικών δωρεών και τοπικών ευεργεσιών, το 2ο αιώνα η ομορφιά της πόλης ανταγωνιζόταν εκείνη της Εφέσου και της Περγάμου και μερικοί μάλιστα θεωρούσαν τη Σμύρνη «την πιο όμορφη πόλη της Ασίας». Αν και ένας σεισμός κατέστρεψε μεγάλο μέρος της το 178, ο μηχανισμός των ευεργεσιών, ιδιαίτερα της τοπικής αριστοκρατίας, κινητοποιήθηκε αμέσως και η πόλη ξανακτίστηκε πολύ σύντομα. Επιπλέον, η Σμύρνη ήταν ίσως η πρώτη πόλη που εισήγαγε τη λατρεία της θεοποιημένης Ρώμης και αργότερα του αυτοκράτορα.
* Το λογότυπο είναι της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος και έγινε για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή
