today-is-a-good-day
23.5 C
Athens

Η Κοίμηση της Θεοτόκου στη Σύρο, και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

Παρότι στην Κρήτη ξεκίνησε την τέχνη του ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, δεν έχουμε πολλά έργα του για τα οποία να είμαστε βέβαιοι. Η Κοίμηση της Θεοτόκου, στην οποία θα αναφερθούμε σήμερα, είναι  μια αγιογραφία που φυλάσσεται στη Σύρο και φέρει την υπογραφή του. «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας» («δείκνυμι»  με την αρχαία έννοια σημαίνει: «δημιουργώ, επινοώ»).

Η «Κοίμηση της Θεοτόκου» είναι ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου του Ελ Γκρέκο. Επί αιώνες αποτελούσε προσκυνηματική εικόνα στην Ιερά Μητρόπολη Σύρου, χωρίς κάποιος να μπορεί να φανταστεί ποιανού δημιουργία ήταν.

Πρωταπριλιά του 1983, ο αρχαιολόγος και βυζαντινολόγος Γεώργιος Μαστορόπουλος, από την αρμόδια εφορεία αρχαιοτήτων Νήσων Βορειοανατολικού Αιγαίου, πηγαίνει στο νησί για να ερευνήσει τα κειμήλια του ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου στην Ερμούπολη. Μία από τις εικόνες που έχει να ελέγξει είναι αυτή της «Κοίμησης της Θεοτόκου», η οποία, ωστόσο, έχει φθαρεί από το πέρασμα του χρόνου, ενώ το μόνο που διακρίνεται είναι η μορφή της Παναγίας στο νεκρικό κρεβάτι.

Σύμφωνα με μαρτυρία του προϊσταμένου του Ναού, αρχιμανδρίτη Αλέξ. Τσιουχάρη, την Παρασκευή 1-4-1983 ο κ. Μαστορόπουλος παρατήρησε την εικόνα, που βρισκόταν σε προσκυνητάρι στον Πρόναο, καλυμμένη με πολλά αφιερώματα και με ασημένια επικάλυψη των μορφών του Ιησού και της Θεοτόκου, μαυρισμένη από το χρόνο. Αφού, με τη συγκατάθεση του παρόντος εφημερίου, π. Κωνσταντίνου Κοντού, αφαιρέθηκαν τα αφιερώματα και οι επικαλύψεις, ύστερα από ένα πρόχειρο καθαρισμό στα σημεία που πίστευε ότι θα μπορούσε ίσως να βρει υπογραφή αγιογράφου, αποκαλύφθηκε η υπογραφή “Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο δείξας”».

Μπορεί να φανταστεί κάποιος τον συγκλονισμό του… Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα η αγιογραφία που έχει μπροστά του να έχει ζωγραφιστεί από τον Ελ Γκρέκο, έναν από τους μεγαλύτερους αναγεννησιακούς ζωγράφους της ιστορίας. Οι ιερείς που βρίσκονται στον ναό για τον τυπικό έλεγχο σοκάρονται κι αυτοί. Πού να ήξεραν πως η φθαρμένη εικόνα που είχαν τόσα χρόνια σε μια γωνιά της εκκλησίας ήταν έργο τέτοιου μεγέθους!

Ο Γεώργιος Μαστορόπουλος ζητάει από τον παρόντα εφημέριο, π. Κωνσταντίνο Κοντό, να τη μεταφέρει με μεγάλη προσοχή για μελέτη και συντήρηση στην Αθήνα. Η συγκατάθεση του τότε Μητροπολίτη Σύρου, Δωρόθεου Α΄ δίδεται. Ο ενθουσιασμός είναι ήδη πολύ μεγάλος, με την τότε υπουργό Πολιτισμού, Μελίνα Μερκούρη, να κάνει σχετική ανακοίνωση. Το ημερολόγιο δείχνει 8 Απριλίου.

Υπουργική έκπληξη

Η Μελίνα φωνάζει τους διαπιστευμένους συντάκτες στο υπουργείο, ξαφνικά, το πρωί. Κάτι που δεν συνήθιζε, παρά τον μεγάλο αυθορμητισμό της. Κανείς μας δεν είναι σε θέση να καταλάβει τον λόγο της πρόσκλησης. Μπαίνει στην αίθουσα των συνεντεύξεων Τύπου. Η γράφουσα έχει συγκρατήσει ένα κατάλευκο ύφασμα μέσα στο οποίο είναι τυλιγμένο κάτι, το οποίο κρατά με συγκίνηση και τρυφερότητα. Ξεδιπλώνει τις πτυχές του υφαντού και μας δείχνει την εικόνα. Ταυτοχρόνως λέει πως είναι του Ελ Γκρέκο. Ολοι τυλιγμένοι σε βαθιά σιωπή, περιμένουμε να μάθουμε πώς και τι. Αν και η εικόνα δεν είναι σε καλή κατάσταση. Εχει φθορές από καθαρισμούς και κάπνα. Η όψη θα αλλάξει σύντομα, πάντως.

Σύμφωνα με τον Αρη Κατσούδα (Lifo) «στα εργαστήρια συντήρησης του υπουργείου Πολιτισμού οι αρχικές προβλέψεις και επιθυμίες επιβεβαιώνονται. Πρόκειται πράγματι για έναν από τους πρώτους και άγνωστους μέχρι τότε πίνακες ζωγραφικής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, της πρώιμης περιόδου, δηλαδή της εποχής πριν φύγει από την Ελλάδα και ταξιδέψει αρχικά για Βενετία και στη συνέχεια για Τολέδο, όπου έζησε, μεγαλούργησε και πέθανε.

Και ενώ θα περίμενε κανείς πως η εικόνα θα έμενε στην Αθήνα, οι ιθύνοντες αποφάσισαν-και σωστά- να την επιστρέψουν εκεί όπου ανήκει, στον Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Σύρο. Ο πίνακας βρίσκεται εκεί μέχρι σήμερα, ενώ, λόγω της σημασίας και της αξίας της, τα μέτρα ασφαλείας γύρω της είναι πολύ ισχυρά. Η αγιογραφία βρίσκεται εντοιχισμένη σε μάρμαρο, από πάνω της υπάρχει συναγερμός και ψηλά μια κάμερα ασφαλείας που καταγράφει κάθε κίνηση των επισκεπτών της. Ποιος, άραγε, θα πίστευε πως μια φθαρμένη εικόνα θα γινόταν πόλος έλξης των χιλιάδων τουριστών που επισκέπτονται το νησί κάθε χρόνο για να τη δουν;»

Ο Χριστός και το βρέφος

Η επιμελής συντήρηση ανέδειξε ό,τι είχε ζωγραφίσει ο Θεοτοκόπουλος. Αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου κατά την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση.  «Η Θεοτόκος κείτεται σε πλούσια στρωμένη κλίνη, πίσω από την οποία διακρίνεται ο Χριστός, κρατώντας σπαργανωμένο βρέφος, (σύμβολο της ψυχής της) και τον περιβάλλει φωτεινή ‘δόξα’. Ιεράρχες τελούν την εξόδιο ακολουθία, στην οποία συνεπικουρούν οι απόστολοι, ενώ παρακολουθούν γυναίκες. Όλοι με εκφράσεις θλίψης» σημειώνει η Μαίρη Ρώτα.

«Οι απόστολοι παρίστανται με τη μικρογραφική απεικόνισή τους σε νεφέλες, ψηλά. Το βάθος της σκηνής κλείνει αριστερά ένας τοίχος και ψηλό κτίσμα με ξύλινους προβόλους στη στέγη… Στο πάνω τμήμα της εικόνας εκτυλίσσεται η σκηνή της Μετάστασης. Η Θεοτόκος περιβάλλεται από αγγέλους και ανεβαίνει στους ουρανούς, ενώ παραδίδει τη ζώνη της στον απόστολο Θωμά.

Στο κέντρο της εικόνας, πίσω από τον Χριστό και τους αποστόλους, εμφανίζεται ομάδα αγγέλων, σε μονοχρωμία ώχρας και κρατούν αναμμένες λαμπάδες, ατενίζοντας το σύμβολο του Αγίου Πνεύματος, την περιστερά, που ίπταται στο μέσον, ακτινοβολώντας χρυσό φως.

Μπροστά από την κλίνη, στο έδαφος, είναι τοποθετημένα τρία περίτεχνα, ορειχάλκινα προφανώς, κηροπήγια.

Στο μεσαίο, που φέρει πλουσιότερη διακόσμηση, τρεις γυναικείες μορφές στηρίζουν, σαν Καρυάτιδες, μια λεκάνη και στο κέντρο της υπάρχει αναμμένο κερί. Πατούν σε τρίπλευρη βάση, στο μέτωπο της οποίας ο ζωγράφος υπογράφει: ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΔΕΙΞΑΣ. Με τον ίδιο τρόπο υπέγραψε το 1577 και την Ανάληψη της Θεοτόκου, που η εικόνα σήμερα βρίσκεται στο Σικάγο.

Δεν συνηθιζόταν, στην προγενέστερη περίοδο του Θεοτοκόπουλου, στην κρητική τέχνη του 15ου αι. να συνυπάρχουν στην ίδια εικόνα και η Κοίμηση και η Μετάσταση της Παναγίας και η παράδοση της ζώνης.»

Ομοιότητες και διαφορές

«Ενώ ο πίνακας εμφανίζει πάρα πολλά βυζαντινά στοιχεία –αυγοτέμπερα σε ξύλο και όχι λάδι, αυστηρές μορφές και χρώματα–, παρουσιάζει μερικά παραλλαγμένα χαρακτηριστικά που αργότερα θα κάνουν την τέχνη του Ελ Γκρέκο διάσημη παγκοσμίως» γράφει ο Αρης Κατσούδας. «Ο εμφανής διαχωρισμός γης και ουρανού, πράγμα ιδιαίτερα σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής τέχνης που απεικονίζουν την Κοίμηση της Θεοτόκου, και οι κινήσεις των μορφών, που είναι πιο έντονες και πιο ‘πλαστικές’ από τις συνήθως αυστηρές του Βυζαντίου, είναι τα πιο εμφανή.

Άλλωστε η Κρήτη, την εποχή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ήταν ενετοκρατούμενη, με αποτέλεσμα πολλά δυτικά στοιχεία να εισχωρήσουν στην αγιογραφία της περιοχής. Σήμερα, μάλιστα, αυτές τις τεχνοτροπίες πολλοί τις εντάσσουν στην κρητική σχολή. Τη δημιουργία του πίνακα την τοποθετούν περίπου στο διάστημα 1565-1566, αν και η χρονολογία δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως.

Κατ’ άλλου, ιστορήθηκε περί το 1562-1564, όσο ακόμα ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος βρισκόταν στην Κρήτη. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα έργα του, βυζαντινής τεχνοτροπίας, και ειδικότερα της Κρητικής Σχολής, ένα σπάνιο έργο, μέσα από το οποίο διαφαίνονται οι ορθόδοξες και βυζαντινές καταβολές του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη, καθώς και οι δυτικότροπες επιρροές, που θα διαμορφώσουν αργότερα την καλλιτεχνική του δημιουργία»

Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε πότε κατέληξε από την Κρήτη στη Σύρο. Κατά πάσα πιθανότητα γι’ αυτό ευθύνεται ο συμμαχικός βομβαρδισμός του λιμανιού της Ερμούπολης την περίοδο της Κατοχής, εξαιτίας του οποίου καταστράφηκε το ιερό βήμα και μαζί όλα τα αρχεία των ενοριών του νησιού και των κειμηλίων τους.

Το πιο πιθανό σενάριο, βέβαια, είναι πως τον πίνακα –άγνωστο σε ποια κατάσταση και αν ήξεραν την αξία του– έφεραν στη Σύρο οι Ψαριανοί μετά την καταστροφή του νησιού και τη σφαγή των κατοίκων από τον οθωμανικό στρατό τον Ιούνιο του 1824, τρία χρόνια μετά την κήρυξη της Επανάστασης. Όσοι επέζησαν μπήκαν στα καράβια και κατευθύνθηκαν προς τις Κυκλάδες, με τη Σύρο να αποτελεί τελικό προορισμό για αρκετούς από αυτούς, καθώς το νησί εκείνη την περίοδο ήταν από τους μεγαλύτερους εμπορικούς σταθμούς της χώρας. Άλλωστε, η ίδια η εκκλησία στην οποία βρίσκεται σήμερα ο πίνακας του Ελ Γκρέκο χτίστηκε από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, γι’ αυτό και, εκτός από Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λέγεται και εκκλησία των Ψαριανών».

Η σημασία του πίνακα της «Κοίμησης της Θεοτόκου» του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είναι πολύ μεγάλη. Θεωρείται ένα από τα τρία βεβαιωμένα έργα της πρώιμης περιόδου, μαζί με τον «Ευαγγελιστή Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία» και την «Προσκύνηση των Μάγων», ενώ έχει ταξιδέψει μέχρι το Τολέδο για τη μεγάλη έκθεση με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατό του. Πολλοί αναλυτές, μάλιστα, υποστηρίζουν πως η «Κοίμηση της Θεοτόκου» έχει κοινά στοιχεία με την «Ταφή του κόμητος Οργκάθ», έναν από τους «λαμπρότερους πίνακες που υπάρχουν στην Ισπανία».

Το έργο έχει αποσταλεί κάποιες φορές σε διεθνείς εκθέσεις- πάντοτε με την άδεια του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και της Μητρόπολης, και για μικρά χρονικά διαστήματα.

Αγγελική Κώττη

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ