Μια σπουδαία εικόνα, μεγάλης έμπνευσης και θείου ταλέντου, που προσφέρει τεράστια συγκίνηση είναι η εικόνα με τίτλο «Ακρα Ταπείνωσις» από την Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους. Με την εικόνα αυτή, υπό τον τίτλο, τότε, “Pietà” έκλεινε η μοναδική έκθεση με τους Θησαυρούς του Αγίου Ορους που είχε γίνει το 1997 στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο του θεσμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Εκτότε, η θαυμάσια αυτή εικόνα του 16ου αιώνα, έργο της Κρητικής Σχολής και ίσως του ίδιου του Θεοφάνη του Κρητός, δεν έχει ξαναβγεί από το «Περιβολάκι της Παναγίας».
Η Ακρα Ταπείνωσις είναι μια εικόνα που συνδυάζει την Σταύρωση, τον Θάνατο και τον Ενταφιασμό του Χριστού, όπως όλες οι εικόνες αυτού του θέματος, σύμφωνα με τον Μάρκο Β. Δασκαλάκη. Παρουσιάζει σε προτομή τον Χριστό νεκρό, γυμνό, σε όρθια στάση, μέσα σε σαρκοφάγο- τάφο που κρύβει το σώμα του από τη μέση και κάτω. Σπάνια εικονίζεται ολόσωμος.
Τα χέρια του, αδύναμα, σταυρώνονται μπροστά στην κοιλιά ή πέφτουν ελεύθερα προς τα κάτω, και πάνω τους φέρουν τις πληγές από τα καρφιά. Τα μάτια μένουν κλειστά. Το κεφάλι γέρνει ελαφρά προς τα δεξιά και τα μαλλιά, ξέπλεκα, πέφτουν πάνω στους ώμους. Διακρίνεται και η πληγή από τη λόγχη στη δεξιά πλευρά, από την οποία τρέχει ακόμη αίμα και νερό.
Όπως βλέπουμε, η ορθόδοξη εικονογραφία δεν υιοθέτησε τον τύπο της Pieta, της Παναγίας που κρατά στην αγκαλιά της τον νεκρό μονογενή της. Η Παναγία βρίσκεται πλάι και λίγο πιο πίσω από τον Χριστό, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, σπάνια εικονίζεται ολόσωμος. Συνήθως βλέπουμε και τους δύο από τη μέση και πάνω.
Ο Βασιλεύς της Δόξης
Παρά την παραδοξότητα της όρθιας στάσης ο θάνατος του Χριστού είναι πασίδηλος. Πίσω του όρθιος ο Σταυρός με την επιγραφή Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ (ή ΟΒCΛΤΔΞ, σύμφωνα με τη βυζαντινή συντομογραφία). Σε κάποιες παραστάσεις προστίθενται δεξιά και αριστερά του Σταυρού τα όργανα του Πάθους, δηλαδή η λόγχη, το καλάμι με το σφουγγάρι του όξους και της χολής και τα καρφιά. Σε άλλες δε μεταγενέστερες, υπάρχει και ο ακάνθινος στέφανος στο κεφάλι του Χριστού (μάλλον κατά δυτική επίδραση). Ο τύπος όπου ο Χριστός παραμένει μόνος, είναι ο απλούστερος και αρχαιότερος. Μεταγενέστερα εμφανίστηκαν και οι σύνθετοι. Όπως ο τύπος όπου εικονίζονται δεξιά και αριστερά του Κυρίου η Θεοτόκος και ο Ιωάννης, κι ο άλλος χωρίς τον αγαπημένο μαθητή. Σ’ αυτόν τον τύπο η Θεοτόκος θλιμμένη, αλλά με συγκρατημένη οδύνη και βουβό πόνο, εναγκαλίζεται το νεκρό γιο της, συνθέτοντας έτσι ένα στιγμιότυπο που μας θυμίζει τον εικονογραφικό τύπο του Επιταφίου Θρήνου και του Ενταφιασμού.
Εχει προηγηθεί Δράμα, Πάθος. Υπάρχουν όμως και κάποια στοιχεία που ξεφεύγουν από το συμβολισμό του Πάθους, δηλώνουν τη νίκη κατά του θανάτου και μάς εισάγουν στην προαναγγελία της Ανάστασης. Αυτά είναι ο Σταυρός και η επιγραφή του Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ, η φωτεινότητα του σώματος και ο χρυσός κάμπος. Το χρυσό φόντο, όπου υπάρχει (στις φορητές εικόνες ή στις ψηφιδωτές παραστάσεις), είναι σύμβολο του φωτός και του πνευματικού και υπερφυσικού στοιχείου.
Αφαιρετικό και συμβολικό σκηνικό
Γράφει ο Μάρκος Β. Δασκαλάκης: «Ο καλλιτέχνης δημιουργεί πολύ προσεκτικά ένα εξαιρετικά λιτό, αφαιρετικό και συμβολικό σκηνικό: η σαρκοφάγος-τάφος κι ο ενεπίγραφος Σταυρός, σπανιότερα και τα όργανα του Πάθους. Τα πρόσωπα: ο νεκρός Χριστός μόνος ή με την συμπάσχουσα και θρηνούσα Θεοτόκο ή, σπανιότερα, και με τον αγαπημένο μαθητή Ιωάννη. Η λιτότητα προσδίδει στη σύνθεση θεολογική διαφάνεια και τονίζει την υπερβατική, μυσταγωγική και εσχατολογική της διάσταση. Η πυκνότητα των νοημάτων δεν εμποδίζει καθόλου τη στερεότητα και την ισορροπία της εικαστικής έκφρασης.
Οι αντιθέσεις αποκαλύπτουν το πλούσιο περιεχόμενο: Ο Βασιλεύς της Δόξης εμφανίζεται γυμνός. Ο Νυμφίος της Εκκλησίας, ‘ὁ ὡραῖος κάλλει παρά πάντας βροτούς’, ζωγραφίζεται ‘ἀνείδεος’ νεκρός. Η ένταση στο πρόσωπο της Παναγίας πλάι στην απάθεια του νεκρού Χριστού. Ο δυναμικός εναγκαλισμός της και η στατικότητα του νεκρού σώματος. Τα θερμά χρώματα και η παγερότητα της σαρκοφάγου. Το εσωτερικό φως που αναδίδει το νεκρό σώμα του Χριστού φωτίζει ολόκληρη τη σύνθεση».
Όλα τα στοιχεία της εικόνας μαρτυρούν το Πάθος που μόλις έχει προηγηθεί: η νεκρότητα και η γυμνότητα του σώματος, τα κλειστά μάτια, το γερμένο κεφάλι, ο θρήνος της Παναγίας, η σαρκοφάγος-τάφος, ο Σταυρός, τα όργανα του Πάθους, οι πληγές που ακόμα αιμορραγούν, τα χέρια που πέφτουν κάτω αδύναμα, τα ξέπλεκα μαλλιά. Όλη η σύνθεση είναι μια συμπερίληψη του θείου Πάθους. Ο Κωνσταντίνος Καλοκύρης σημειώνει: «Ο εικονογραφικός της τύπος είναι, γενικά, συμβολικός. Εκφράζει ένα όραμα, μια μυσταγωγική αλληγορία του Πάθους».
Απεικονίσεις με το Χριστό νεκρό δεν απαντώνται στους πρώτους αιώνες. Η εμφάνισή τους αρχίζει από τον 6ο αιώνα, μέχρι τον 9ο έχει τα μάτια ανοιχτά και μόνον από τον 11ο αιώνα τα έχει κλείσει- πιθανή υπόμνηση ότι έχει και θνητή φύση. Αργά επομένως εμφανίζεται και η Ακρα Ταπείνωση, που τη συναντούμε περί τα μέσα του 12ου αιώνα.
Η συγκεκριμένη φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Ιβήρων, δημιουργήθηκε τον 16ο αιώνα και αποτελεί έργο Κρητικής Σχολής. Εχει προταθεί, ύστερα από μελέτη των χαρακτηριστικών του Χριστού και της Παναγίας, καθώς και άλλων τεχνοτροπικών στοιχείων, η πιθανότητα να αποτελεί έργο του ίδιου του πολύ μεγάλου αγιογράφου που άκουγε στο όνομα Θεοφάνης ο Κρης. Η παραμονή του στο Ορος συμπίπτει με τα χρόνια δημιουργίας της.
Η κρητική σχολή
Η κρητική σχολή ζωγραφικής υπήρξε η σημαντικότερη καλλιτεχνική εκδήλωση του ελληνισμού μετά την πτώση του Βυζαντίου.
Η Κρήτη είχε 20 μεγάλες πόλεις, 10 επισκοπές και αρχιεπίσκοπο – μητροπολίτη που στα πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων κατείχε πάντα υψηλή θέση. Παρουσίαζε λοιπόν όλες τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της χριστιανικής τέχνης, καθώς ζούσε την περίοδο της Ενετοκρατίας- κατόπιν υποδουλώθηκε στους Οθωμανούς. Ο Θεοφάνης θεωρείται ο κύριος διαμορφωτής της Κρητικής Σχολής για την τοιχογραφία, όπως ο Μιχαήλ Δαμασκηνός για την εικόνα.
Ο μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας ο επιλεγόμενος Μπαθάς, γεννήθηκε στο Ηράκλειο μάλλον κατά την τελευταία δεκαπενταετία του 15ου αι. και ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα της ζωγραφικής. Σε κατάλληλη ηλικία παντρεύτηκε και απόκτησε δύο παιδιά, τον Συμεών και τον Νεόφυτο.
Για κάποιο λόγο, που πιθανολογείται πως μετά το θάνατο της συζύγου του, το 1527, έγινε μοναχός. Τo 1536 εισέρχεται στη αδελφότητα της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου όρους, όπου βρίσκονται και τα δυο παιδιά του ως μοναχοί. Ασχολήθηκε κυρίως με την τοιχογραφία και του αποδίδονται πολλά έργα. Αλλα από αυτά επιβεβαιωμένα, και άλλα όχι.
Το 1543 εγκαθίσταται στις Καρυές για οικονομικούς λόγους, ενώ το 1545- 1546 διακοσμεί με το γιό του το παρεκκλήσι του Αγ. Ιωάννη Προδρόμου της Μονής Σταυρονικήτα.
Ορθοδοξος αγιογράφος
Στην τέχνη του είναι αποκρυσταλλωμένη η τεχνική των φορητών εικόνων της Κωνσταντινούπολης του 15 ου αιώνα με αρκετά δυτικά στοιχεία. Γι΄ αυτό, όπως και για το ταλέντο του, θεωρείται κορυφαίος αγιογράφος στον ελλαδικό χώρο μετά την Αλωση της Πόλης. Το έργο του έχει ευγένεια, ζωντάνια, πλαστικότητα και τελειότητα στον σχεδιασμό των μορφών. Φαίνεται πως δεν του ήταν άγνωστα και τα θέματα ιταλικής καταγωγής, τα οποία όμως ως ορθόδοξος παραδοσιακός αγιογράφος τα προσάρμοσε απόλυτα στο αυστηρό βυζαντινό πρότυπο. Υστερα από πολύχρονη δραστηριότητα, εγκατέλειψε το Άγιο Όρος και στα τέλη του 1558 επέστρεψε στην πατρίδα του τον Χάνδακα (Ηράκλειο). Εκεί, πεθαίνει την ίδια μέρα που κάνει τη διαθήκη του, στις 24 Φεβρουαρίου 1559.
