Μια φωτογραφία τα αποτυπώνει όλα: Ευρωπαίοι ηγέτες που επισκέπτονται το Κίεβο στην τρίτη επέτειο της ρωσικής εισβολής, καθισμένοι σε στενό κύκλο με τον Ουκρανό πρόεδρο Volodymyr Zelensky. Το φως είναι ζεστό, χαμηλωμένο. Όλοι κάθονται στην άκρη των καρεκλών τους, γέρνοντας προς τα εμπρός, τα κεφάλια τους σφιχτά ενωμένα, ακούγοντας τον Ζελένσκι. Κανείς δεν φαίνεται καταθλιπτικός ή ανήσυχος- αντίθετα, είναι σαφές ότι μοιράζονται μια κοινή αποστολή. Όλοι φαίνονται προσηλωμένοι στο μέλλον. Εν ολίγοις, μοιάζουν με οικογένεια.
Της Caroline de Gruyter*
Σχεδόν όλοι οι εικονιζόμενοι ηγέτες προέρχονται από τη Βόρεια Ευρώπη και τις χώρες της Βαλτικής, γνωστοί και ως NB8 – οι οκτώ Σκανδιναβο-Βαλτικές χώρες. Στο Κίεβο, μαζί τους ήταν ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και οι πρωθυπουργοί του Καναδά και της Ισπανίας.
Ήταν μια γεωπολιτική δήλωση – μια δήλωση που ήταν πιο αξιοσημείωτη επειδή έγινε από τα κράτη της Σκανδιναβίας και της Βαλτικής. Για δεκαετίες, οι περισσότεροι Σκανδιναβοί υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θεωρούσαν ότι η Ευρώπη δεν ήταν κάτι περισσότερο από μια αγορά. Τις περισσότερες φορές, ήταν γνωστοί για το ότι έβαζαν φρένο στην ολοκλήρωση, αντί να την προωθούν. Όσον αφορά τις χώρες της Βαλτικής, μέχρι την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, συχνά αναφέρονταν ως «νέες χώρες», παρόλο που και οι τρεις -η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία- εντάχθηκαν τόσο στο ΝΑΤΟ όσο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004.
Τώρα, αναγνωρίζοντας τον αγώνα της Ουκρανίας για επιβίωση κάτω από τη ρωσική επίθεση, οι Σκανδιναβικές και Βαλτικές χώρες έχουν αλλάξει πορεία. Όχι μόνο ενδιαφέρονται πλέον για περισσότερη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, αλλά βρίσκουν και τη φωνή τους και αρχίζουν να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Για πρώτη φορά από την έναρξη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στις αρχές της δεκαετίας του 1950, αναλαμβάνουν ηγετικό ρόλο σε κοινά ζητήματα όπως η ασφάλεια και η άμυνα. Η συνάντηση στο Κίεβο στις 24 Φεβρουαρίου ήταν ένα μόνο παράδειγμα.
Ίσως η πιο σημαντική αλλαγή έχει λάβει χώρα στη Δανία. Η χώρα έγινε μέλος της ΕΕ το 1973, μαζί με το Ηνωμένο Βασίλειο -και με τους ίδιους σχεδόν όρους. Η Δανία ακολουθούσε πάντα μια φιλελεύθερη, προσανατολισμένη στην αγορά προσέγγιση στην Ευρώπη. Διαθέτει opt-out για το ευρώ, την ευρωπαϊκή ιθαγένεια και τους νόμους της ΕΕ που αφορούν τη δικαιοσύνη και τις εσωτερικές υποθέσεις. Συνήθιζε να έχει και για την ευρωπαϊκή άμυνα. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, η Δανία ήταν το πιο πιστό μέλος της «λιτής» ομάδας που αντιστάθηκε (μάταια) στη χρήση κοινών ευρωπαϊκών δανείων ή ευρωομολόγων. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, ωστόσο, η θέση της Κοπεγχάγης άλλαξε ριζικά. Με τη Ρωσία να εντείνει τις υβριδικές επιθέσεις στη Βαλτική Θάλασσα, οι Δανοί ψήφισαν υπέρ της ένταξης στις ευρωπαϊκές αμυντικές πρωτοβουλίες. Και, σε μια στροφή 180 μοιρών, η Δανία έχει γίνει τώρα επίσης κορυφαίος υποστηρικτής των ευρωομολόγων, ώστε να δώσει στην ευρωπαϊκή βιομηχανία όπλων μια πολυπόθητη ώθηση.
Η πρωθυπουργός της Δανίας Mette Frederiksen ήταν μεταξύ των προσκεκλημένων σε μια ευρωπαϊκή μίνι σύνοδο κορυφής στο Παρίσι στις 17 Φεβρουαρίου, που διοργάνωσε ο Γάλλος πρόεδρος Emmanuel Macron, για να συζητήσει την ασφάλεια και την άμυνα της Ευρώπης, αφού η αντιπροσωπεία των ΗΠΑ στη Διάσκεψη του Μονάχου για την Ασφάλεια είχε εκφράσει σοβαρές αμφιβολίες για το μέλλον της διατλαντικής σχέσης και του ΝΑΤΟ. Ο Μακρόν προσκάλεσε μόνο τους κύριους παίκτες της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια της συνάντησης, ο Φρέντερικσεν μίλησε όχι μόνο για τη Δανία, αλλά και, επισήμως, για όλα τα σκανδιναβικά και βαλτικά κράτη, συμπεριλαμβανομένης της Νορβηγίας που δεν είναι μέλος της ΕΕ. Η Δανία μπορεί να είναι μικρή, αλλά κατέχει εξέχουσα θέση σε αυτή τη συζήτηση. Η χώρα έχει δώσει σχεδόν όλο τον βαρύ εξοπλισμό χερσαίου πολέμου στην Ουκρανία, μόλις αύξησε απότομα τον αμυντικό της προϋπολογισμό, είναι από τους λίγους που μιλούν για το κοινό χρέος και δεν προτείνει πλέον να περικόψει τον προϋπολογισμό της ΕΕ. Όπως αρμόζει σε έναν ηγέτη, ο Φρέντερικσεν συζητά δημοσίως όλες αυτές τις εθνικές στροφές, εντάσσοντάς τες σε μια ευρύτερη γεωπολιτική και ευρωπαϊκή αφήγηση.
Η Σουηδία είναι λίγο λιγότερο ομιλητική σχετικά με αυτό το αφήγημα, αλλά η μετατόπισή της δεν είναι λιγότερο βαθιά. Όπως και η Δανία, η χώρα συνήθιζε να αντιτίθεται συστηματικά σε μεγαλύτερη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, εκτός εάν αυτή αφορούσε την εμβάθυνση της εσωτερικής αγοράς ή την υπογραφή εμπορικών συμφωνιών με τρίτες χώρες. Τώρα, με τις απειλές ασφαλείας να πολλαπλασιάζονται στη Βαλτική και στον Ορεινό Βορρά, αισθάνεται εκτεθειμένη και έχει συνειδητοποιήσει πόσο ευάλωτες είναι οι μεμονωμένες ευρωπαϊκές χώρες. Η Σουηδία έγινε μέλος του ΝΑΤΟ το 2024 και έχει επίσης ενισχύσει τη στρατιωτική ετοιμότητα με τη Νορβηγία και τη Φινλανδία τα τελευταία χρόνια, μετατρέποντας ολόκληρη τη βόρεια περιοχή σε μια ολοκληρωμένη, σχεδόν χωρίς σύνορα ζώνη. Πέρα από την ασφάλεια, η ολοκλήρωση αυτή περιλαμβάνει επίσης ακαδημαϊκή συνεργασία και κοινά έργα υποδομής. Στις Βρυξέλλες, οι φιλελεύθερες, φιλο-αγοραίες και ανοιχτές εμπορικές θέσεις της Σουηδίας έχουν κάπως αμβλυνθεί.
Κατά κάποιον τρόπο, λένε διπλωμάτες, η Δανία και η Σουηδία συνειδητοποιούν τώρα γιατί η Φινλανδία έχει συμμετάσχει σε κάθε πτυχή της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, από τη ζώνη Σένγκεν έως το ευρώ. Η Φινλανδία αισθανόταν πάντα ευάλωτη λόγω των συνόρων της με τη Ρωσία μήκους 830 μιλίων. Ακόμη και αν τα σύνορα ήταν ήσυχα για πολλές δεκαετίες, ήταν μια τεταμένη ησυχία. Οι Φινλανδοί δεν ξέχασαν ποτέ τους δύο πολέμους τους με τη Ρωσία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήξεραν πάντα ότι μια μέρα, μια μεγάλη γεωπολιτική μετατόπιση θα μπορούσε να κάνει τις τεκτονικές πλάκες να κινηθούν ξανά σε αυτά τα σύνορα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Φινλανδία δεν μείωσε ποτέ τόσο δραστικά τις στρατιωτικές δαπάνες, σε αντίθεση με τη Σουηδία και τη Δανία. Επίσης, συνέχισε να εκπαιδεύει τους πολίτες της να είναι ανθεκτικοί, για παν ενδεχόμενο. Κατά τη διάρκεια της ευρωκρίσης το 2011, όταν ρωτήθηκα γιατί η Φινλανδία εντάχθηκε ποτέ στην ευρωζώνη, αφού αντιτάχθηκε στις περισσότερες λύσεις για την ελληνική κρίση, ένας Φινλανδός αξιωματούχος μου απάντησε με μία λέξη: «Ασφάλεια». Η Φινλανδία, πρόσθεσε, είναι πλήρες μέλος της ΕΕ – καμία εξαίρεση, καμία εξαίρεση, τίποτα. «Κάθε επίπεδο ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι ένα ακόμη επίπεδο ασφάλειας».
Αυτή η εκτίμηση έχει πλέον απήχηση σε ολόκληρη την περιοχή της ΝΒ8. Όλες οι χώρες αυτής της άτυπης ομάδας έχουν εμπειρία με τον ρωσικό ιμπεριαλισμό με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, συχνά τραυματική. Όλοι βλέπουν, όπως έγραψε πρόσφατα ο υπουργός Εξωτερικών της Δανίας Lars Lokke Rasmussen στους Financial Times, ότι με τον πόλεμο που μαίνεται στην Ουκρανία, «το μέλλον της ευρωπαϊκής ασφάλειας κρέμεται από μια κλωστή». Μαζί, οι σκανδιναβικές και οι βαλτικές χώρες είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος στρατιωτικός χορηγός στην Ουκρανία, μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Ράσμουσεν προέτρεψε και άλλες ευρωπαϊκές χώρες να εντείνουν τις προσπάθειές τους, ζητώντας: «Πώς είναι δυνατόν οκτώ μικρές χώρες της Βόρειας Ευρώπης να πρωτοστατούν σε αυτή την υποστήριξη;».
Η ομάδα NB8 άνθισε στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν τα νεοσύστατα κράτη της Βαλτικής ζήτησαν βοήθεια για τη δημοκρατική μετάβαση και την οικονομική ολοκλήρωση από τους Σκανδιναβούς γείτονές τους. Με την πάροδο των ετών, έγινε μια πλατφόρμα για την ανταλλαγή κάθε είδους πληροφοριών και εμπειριών -για την ψηφιοποίηση, τα μέτρα για το κλίμα και όλο και περισσότερο και για την ασφάλεια. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία έδωσε στην NB8 μια ξαφνική, ισχυρή αίσθηση σκοπού. Οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι συναντώνται τακτικά. Η NB8 εκδίδει συχνά κοινές δηλώσεις. Κατά τη διάρκεια ενός ιδιωτικού γεύματος, ένας αξιωματούχος της Βαλτικής μου είπε με υπερηφάνεια: «Τώρα έχουμε γίνει και εμείς Σκανδιναβοί».
Πολλοί Ευρωπαίοι αναρωτιούνται αυτές τις μέρες πώς μπορεί η Ευρώπη να ανταποκριθεί στην τεράστια πρόκληση της παροχής άμυνας και ασφάλειας χωρίς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε ορισμένες χώρες, οι άνθρωποι είναι μάλλον καταβεβλημένοι. Φοβούνται τους φιλορώσους λαϊκιστές, την οικονομική ύφεση και μια διαιρεμένη Ευρώπη που πλήττεται από εξωτερικές απειλές.
Είναι ενδιαφέρον ότι πολλοί άνθρωποι στις Σκανδιναβικές και Βαλτικές χώρες -ενώ είναι πιο κοντά στη φωτιά- τείνουν να είναι πιο χαρούμενοι. Αντί να παραπονιούνται και να αφήνουν το άγχος να τους κυριεύσει, δείχνουν μια ενεργητική, φιλοευρωπαϊκή αποφασιστικότητα που δεν διαφέρει από την αποφασιστικότητα που έδειξαν οι Ολλανδοί μετά το σοκ του Brexit. Βλέποντας το ίδιο μάτι σε τομείς όπως η χρηματοπιστωτική ρύθμιση, τα φορολογικά θέματα, το εμπόριο και το κλίμα, αρχίζουν να πιέζουν για την εφαρμογή της ένωσης κεφαλαιαγορών και άλλων ευρωπαϊκών μεταρρυθμίσεων. Μαζί, αποτελούν την πέμπτη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρώπης.
Αξιωματούχοι όπως ο Φινλανδός πρόεδρος Alexander Stubb, η επικεφαλής της εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ Kaja Kallas (η οποία είναι πρώην πρωθυπουργός της Εσθονίας) και ο Frederiksen επιδεικνύουν αποφασιστική ηγεσία. Στέλνουν σημαντικά χρήματα και όπλα στην Ουκρανία, ενισχύουν τη δική τους εθνική άμυνα, προσπαθούν από κοινού να αντιμετωπίσουν τον σκιώδη πετρελαϊκό στόλο της Ρωσίας, εργάζονται για την ψηφιακή ανθεκτικότητα και επενδύουν στην οικονομία της Ουκρανίας, προετοιμάζοντας την (πραγματική ή de facto) ένταξή της στην ΕΕ. Επιπλέον, είναι προικισμένοι δημόσιοι ομιλητές. Ενώ πολλοί Ευρωπαίοι ηγέτες προσπαθούν να αποφύγουν ευαίσθητα θέματα, όπως η μετατόπιση κονδυλίων από την κοινωνική πρόνοια στην άμυνα, οι ηγέτες των Σκανδιναβικών χωρών και της Βαλτικής τα αντιμετωπίζουν κατά μέτωπο, υποστηρίζοντας ότι το να μην αφήσουμε τη Ρωσία να κερδίσει τον πόλεμο στην Ουκρανία είναι ο φθηνότερος και αποτελεσματικότερος τρόπος για να συμβάλουμε σε μια κοινή ασφάλεια στην Ευρώπη.
Οι πολίτες τους φαίνεται να εκτιμούν αυτή την ειλικρίνεια. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έχει δηλώσει ότι θέλει οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης να εγκαταλείψουν το ΝΑΤΟ. Λίγοι αμφιβάλλουν ότι θέλει επίσης να φύγουν τα νεότερα μέλη του ΝΑΤΟ, η Φινλανδία και η Σουηδία. Πολλοί πολίτες της Σκανδιναβίας και της Βαλτικής φοβούνται ότι αν η Ουκρανία χάσει τον πόλεμο, μπορεί να είναι οι επόμενοι. Οι καθημερινές υβριδικές επιθέσεις στις υποδομές, τα μέσα ενημέρωσης, τις εταιρείες και τους δημόσιους οργανισμούς τους βαθαίνουν αυτούς τους φόβους. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση του Ευρωβαρόμετρου δείχνει ισχυρή δημόσια υποστήριξη για τη χρηματοδότηση της αγοράς στρατιωτικού εξοπλισμού στην Ουκρανία: το 92% των Σουηδών, το 88% των Δανών και των Φινλανδών, το 76% των Λιθουανών, το 70% των Λετονών και το 63% των Εσθονών υποστηρίζουν κάτι τέτοιο – αριθμοί που οι κυβερνήσεις αλλού στην Ευρώπη μπορούν μόνο να ονειρεύονται.
Ένα επακόλουθο αυτής της συναίνεσης φαίνεται να είναι ότι, τουλάχιστον σε ορισμένες χώρες της ΝΒ8, η φιλορωσική, τραμπική ακροδεξιά χάνει την υποστήριξή της. Στη Δανία, η πτώση είναι εντελώς θεαματική: Το Λαϊκό Κόμμα της Δανίας κέρδισε το μεγαλύτερο ποσοστό των ψήφων στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2014, σχεδόν 27%, και λιγότερο από 7% το 2024. Και στη Νορβηγία, όπου η ακροδεξιά εγκατέλειψε την κυβέρνηση τον Ιανουάριο, μια σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση μειοψηφίας που υποστηρίζει ανεπιφύλακτα την Ουκρανία ανεβαίνει στις δημοσκοπήσεις. Ο Νορβηγός ακροδεξιός πολιτικός Christian Tybring-Gjedde, ο οποίος κάποτε είχε προτείνει τον Ντόναλντ Τραμπ για το Νόμπελ Ειρήνης, ανησυχεί τώρα για τον Τραμπ και την πολιτική του στην Ουκρανία. Εν τω μεταξύ, η υποστήριξη για την ένταξη στην ΕΕ αυξάνεται στη Νορβηγία και την Ισλανδία. Αυτό αποδεικνύει για άλλη μια φορά ότι οι εθνικοί ηγέτες που μιλούν με ειλικρίνεια για την Ευρώπη δεν χρειάζεται να χάσουν εκλογές – μπορούν πραγματικά να τις κερδίσουν.
Ας ελπίσουμε ότι η υπόλοιπη Ευρώπη θα το λάβει υπόψη της.
*Αρθρογράφος στο Foreign Policy και ανταποκριτής της Ολλανδικής εφημερίδας NRC στην Ε.Ε.
