Ηταν μια πανάρχαια πόλη, η οποία πήρε μέρος και στον Τρωικό Πόλεμο. Τιμούσε τον Ποσειδώνα και είχε ανεγείρει έναν μεγάλο ναό για το θεό. Λέγεται ότι το 373/2 π.Χ., μια αντιπροσωπεία Ιώνων της Μ. Ασίας που κατάγονταν από την Ελίκη ζήτησαν από τους Αχαιούς κατοίκους της, οι οποίοι τους διαδέχτηκαν, είτε να τους επιστρέψουν το άγαλμα του Ελικώνειου Ποσειδώνα, αφιέρωμα που είχαν κάνει οι προπάτορές τους, ή την άδεια να ιδρύσουν έναν παρόμοιο ναό στα μέρη τους. Οι κάτοικοι της Ελίκης έκλεψαν τα χρήματα που έφερναν οι Ίωνες και τους σκότωσαν, αν και είχαν καταφύγει ως ικέτες στον βωμό του ναού. Η οργή του Ποσειδώνα κατέστρεψε με σεισμό την πόλη.
Ο σεισμός έγινε νύκτα. Τα νερά κάλυψαν ολόκληρη την πόλη. Το πρωί οι άλλες πόλεις των Αχαιών έστειλαν δύο χιλιάδες άνδρες για να βοηθήσουν, αλλά δεν κατάφεραν να περισυλλέξουν τους νεκρούς. Όπως συμβαίνει σε τέτοιες περιπτώσεις, μετά από χρόνια άρχισαν να κυκλοφορούν διάφορες διαδόσεις. Όπως διηγούνταν αιώνες μετά, όταν καταποντίστηκε η Ελίκη και πριν σκεπαστεί από τα χώματα που κατέβαζαν τα ποτάμια, φαινόντουσαν τα σπίτια και το άγαλμα του Ποσειδώνα που προεξείχε, και η τρίαινά του έσκιζε τα δίκτυα των ψαράδων. Αυτό όμως το αναφέρει ο Ερατοσθένης που το άκουσε από τους ντόπιους, όταν επισκέφθηκε την περιοχή 160 χρόνια μετά.
Ο Παυσανίας που έζησε 500 χρόνια μετά την καταστροφή, γράφει ότι για αρκετά χρόνια φαίνονταν τα δένδρα από το άλσος του ελικώνιου Ποσειδώνα.
Δύο αρχαιολόγοι, η Αναστασία Γκαδόλου, γενική διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης και η Ερωφίλη- Ιρις Κόλλια, έφορος αρχαιοτήτων Αρχαίας Ολυμπίας, έχουν εντοπίσει ναό της γεωμετρικής εποχής στα Νικολέικα Αιγειάλιας. Η αποκάλυψη έγινε το 2004 και έκτοτε ξεκίνησαν ανασκαφές. Οι δυό τους παρουσίασαν χθες τα νέα ευρήματα από το ιερό των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων του Ελικώνιου ΠΟσειδώνα της αρχαίας Ελίκης στην Αχαΐα. Η παρουσίαση έγινε σε διάλεξη που έδωσαν στο αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης/
Όπως είπαν, η περιοχή ανατολικά του ποταμού Σελινούντα και δυτικά του Κερυνίτη αποτελούσε τη χώρα της αρχαίας Ελίκης, της σημαντικής αυτής πόλης της Αιγιάλειας, που καταστράφηκε ολοσχερώς από το σεισμό του 373 π.Χ. και η ακριβής θέση της αναζητείται έως σήμερα.
Στην πρώτη φάση της έρευνας (2004-2011) αποκαλύφθηκε το αψιδωτό κτήριο, που θεωρείται ναός με κριτήρια τις διαστάσεις του, τη μορφή του χωρίς εσωτερικά χωρίσματα, αλλά και τα κινητά ευρήματα. Στο εσωτερικό του, στον άξονά του, υπήρχε κιονοστοιχία με ξύλινους κίονες, που εδράζονταν σε λίθινες βάσεις από ψαμμίτη. Ο ναός στην Ελίκη παρουσιάζει τα κύρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του τέλους του 8ου αιώνα.
Περίπου στο κέντρο του αψιδωτού ναού, το 2006 κάτω ακριβώς από το υπερυψωμένο στο σημείο αυτό δάπεδό του, βρέθηκε τετράπλευρη πλινθόκτιστη κατασκευή που ταυτίζεται με βωμό, προγενέστερο του ναού (μέσα 8ου αι. π.Χ.).
Όσον αφορά στη λατρευόμενη θεότητα η γραπτή παράσταση με αρματοδρομία στη στέγη του πήλινου ομοιώματος οικίσκου, οι πήλινοι τροχοί από άρματα, τα ειδώλια ίππων, μας οδηγούν στην υπόθεση ότι πρόκειται για έναν θεό, που είχε σχέση με τα άλογα και τις αρματοδρομίες, κατά πάσα πιθανότητα τον Ποσειδώνα.
Από τις πηγές, είπαν η Αναστασία Γκαδόλου και η Ερωφίλη- Ιρις Κόλλια, είναι γνωστή η πανάρχαιη λατρεία του Ελικώνιου Ποσειδώνα στην Ελίκη, ο Όμηρος στην Ιλιάδα κάνει μνεία για τη λατρεία του θεού στην πόλη. Θεωρείται, λοιπόν, πιθανό ότι ο ναός στην Ελίκη αποτελούσε το γεωμετρικό ναό του Ελικώνιου Ποσειδώνα.
Εκτός του ναού, αρχικά η έρευνα περιορίστηκε αρχικά στη διάνοιξη δοκιμαστικών τομών. Σε απόσταση 20 μ. βόρειά του εντοπίστηκε και ανασκάφηκε πυκνό στρώμα από μεγάλο αριθμό θραυσμένων κεραμίδων, τμήματα πήλινων αρχιτεκτονικών μελών και πήλινες πλάκες με ανάγλυφη διακόσμηση. Αυτά τα αρχιτεκτονικά μέλη και η κεράμωση προφανώς δεν ανήκουν στο γεωμετρικό αψιδωτό κτίριο, του οποίου η στέγη θα αποτελείτο από καλάμια και άχυρο με πηλό, αλλά σε δωρικό ναό, η θέση του οποίου δεν έχει εντοπιστεί προς το παρόν.
Βρέθηκαν τμήματα τριών αποσπασματικά σωζόμενων πήλινων ανάγλυφων μορφών που προέρχονται από το αέτωμα ναού του 6ου αι. π.Χ.. Οι ομιλήτριες σημειώνουν: «Μπορούμε να αποκαταστήσουμε στο κέντρο του τη Γοργώ στον εν γούνασι δρόμο, όπως δείχνουν θραύσματα από τα πόδια της και το ένα φτερό. Αριστερά και δεξιά της μπορούν να τοποθετηθούν δύο εραλδικές σφίγγες. Από τη αριστερή σώζεται το κεφάλι, το φτερό και μικρό τμήμα του σώματος, ενώ από την δεξιά σφίγγα μέρος της ουράς και του πίσω τμήματος του κυρτού σώματός της. Τα πήλινα ανάγλυφα μπορούν να χρονολογηθούν στο 560-550 π.Χ.»
Η ιδιαίτερη σημασία του ιερού στα Νικολέικα έγκειται στο γεγονός ότι σώζονται ουσιαστικά όλα τα στάδια της εξέλιξης ενός πανάρχαιου χώρου λατρείας, αρχικά υπαίθριου, σε ναό στη μετάβαση από την Υστρογεωμετρική στην πρώιμη αρχαϊκή εποχή. Τα ευρήματα, κτηριακά ή κινητά, επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι στη θέση αυτή υπήρχε ένα σημαντικό ιερό της Ελίκης με συνεχή λειτουργία από τον 9ο έως τον 4ο αι. π.Χ.
Η μελέτη και δημοσίευση ενός μοναδικού στον ελλαδικό χώρο αναθήματος από το ιερό, ενός ομοιώματος στέγης οικίσκου, το οποίο ήρθε στο φως κατά την πρώτη φάση των ανασκαφών και σχετίζεται με το βωμό από ωμές πλίνθους που έχει αποκαλυφθεί στο κέντρο του μεταγενέστερου αψιδωτού ναού έχει οδηγήσει τις ερευνήτριες σε πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα για την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση της κοινωνίας στην οποία ανήκε το ιερό.
Αυτό το ομοίωμα στέγης το έχω χαρακτηρίσει ως ένα μέσο χειραγώγησης της κοινότητας.
Το συγκεκριμένο ανάθημα, ελλείψει γραπτών πηγών, αναδεικνύεται σε ένα «λαλούν σύμβολο» που αντικατοπτρίζει τις τελετουργικές δραστηριότητες στο αχαϊκό ιερό (τέλεση αρματοδρομιών και ανάθεση του επάθλου στη θεότητα) και υποδηλώνει την ύπαρξη στον 8ο αι. π.Χ. μιας αριστοκρατικής τάξης που είχε την οικονομική δυνατότητα να οργανώσει τους αγώνες προς τιμήν της θεότητας και να αναλάβει την παραγγελία ενός τόσο πολυδάπανου επάθλου/αναθήματος, αντίστοιχου με αυτά που έχουν βρεθεί στα πανελλήνια ιερά των Δελφών και της Ολυμπίας.
Αντικατοπτρίζει την ύπαρξη μίας άρχουσας τάξης -ελίτ, άριστοι, κάποιο μέλος της οποίας – για εμένα ήταν ο αρχηγός ενός από τους οίκους της περιοχής, επεδίωξε μέσω του συγκεκριμένου αναθήματος ταυτόχρονα να τιμήσει τη λατρευόμενη θεότητα αλλά και να δηλώσει τη δική του εξέχουσα θέση.
Οι εικονιστικές σκηνές προσδιορίζουν την ταυτότητα του αντικειμένου αλλά ακόμα περισσότερο την ταυτότητα του ιερού: ο συνδυασμός μιας αρματοδρομίας, αρματοδρόμων, η παρουσία ενός τρίποδα με δύο επίπεδα ερμηνεία- και έπαθλο τους αγώνες και ανάθημα στον θεό- και τέλος η συμβολική απαγωγή μιας παρθένου από την «ελίτ», όλα τα παραπάνω δημιουργούν μία εικόνα της ελίτ/αριστοκρατικής τάξης. Μιας τάξης που ήταν θεματοφύλακας του πολιτικού, κοινωνικού, θρησκευτικού και οικονομικού χαρακτήρα της κοινότητας.
Το συγκεκριμένο ανάθημα από το ιερό του Ελικώνιου Ποσειδώνα αντικατοπτρίζει τις λατρευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνταν στο συγκεκριμένο αχαϊκό ιερό και υποδηλώνει ότι στη διάρκεια του 8ου αι. π.Χ. υπήρχε μια αριστοκρατική τάξη που γνώριζε πώς να διοργανώνει τέτοιους αγώνες προς τιμήν του θεού και να δίνει ακριβά έπαθλα όπως ο τρίποδας, ένα δώρο που ανταλλάσσεται μεταξύ των ηρώων στον Όμηρο και σύμβολο εξουσίας για τους τοπικούς άρχοντες.
Η ύπαρξη ανώτερης τάξης, εξηγήθηκε περαιτέρω κατά τις πρόσφατες ανασκαφικές εργασίες, με την αποκάλυψη ενός σκαραβαίου, στοιχείου κύρους που δεν ήταν άγνωστο στην περιοχή κατά τον 8ο αιώνα. Επίσης, με την αποκάλυψη μιας ταφής σε πίθο από το Αίγιο με κτερίσματα που περιελάμβαναν οινοχόες από τη Θεσσαλία, τέσσερις βοιωτικές περόνες, ένα μπρούτζινο κόσμημα μαλλιών, κεχριμπάρι, φαγεντιανή και γυάλινες χάντρες καθώς και δύο σκαραβαίους.
Ο σκαραβαίος, τα άλογα, οι αναθηματικοί τροχοί και η εικονογραφία του αρχιτεκτονικού μοντέλου καθώς και τα συντρίμμια των τελετουργικών γευμάτων
μάς παρέχουν όλα τα δεδομένα που απαιτούνται για να αναγνωρίσουμε ένα σημαντικό ιερό στα Νικολέικα, στη βόρειο Αχαΐα, ακριβώς απέναντι από το Πανελλήνιο Ιερό των Δελφών και στο χερσαίο δρόμο προς το Πανελλήνιο ιερό της Αρχαίας Ολυμπίας.
Αγγελική Κώττη
