Αν η ιστορία του κόσμου γραφόταν από τον παρατηρητή του μέλλοντος, ίσως ξεκινούσε κάπως έτσι: “Στις αρχές του 21ου αιώνα, όλοι μιλούσαν για την ανάδυση ενός πολυπολικού κόσμου. Και όμως, κανείς δεν τον είδε ποτέ να παίρνει μορφή”.
Του Παναγιώτη Τριανταφυλλόπουλου*
Η διεθνής πολιτική, όπως και η φύση, δεν ευδοκιμεί στο κενό. Η ισορροπία, η τάξη και η σταθερότητα προκύπτουν από την ύπαρξη του αντίθετου πόλου. Από την αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη γεωπολιτική θεωρία, η έννοια της ισοδυναμίας ανάμεσα σε δυνάμεις υπήρξε θεμέλιο της σταθερότητας. Ένα σύστημα με έναν μόνο πόλο, όσο ισχυρός κι αν είναι, δεν μπορεί να διατηρήσει μόνο του τη συνοχή.
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο κόσμος εισήλθε σε μια μονοπολική εποχή, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να κυριαρχούν στρατιωτικά, τεχνολογικά και διπλωματικά. Πολλοί προέβλεψαν τότε ότι σταδιακά θα αναδυόταν ένα νέο, πολυπολικό σύστημα – με τη Ρωσία, την Κίνα, την Ινδία και άλλους περιφερειακούς δρώντες να σχηματίζουν εναλλακτικά κέντρα ισχύος. Όμως η πραγματικότητα δεν επιβεβαίωσε αυτές τις προσδοκίες.
Η Κίνα, παρότι οικονομικά αναπτυγμένη και τεχνολογικά φιλόδοξη, δεν έχει δείξει μέχρι σήμερα τη διάθεση να αναλάβει ενεργό γεωπολιτικό ρόλο σε παγκόσμια κλίμακα, ιδίως σε συνθήκες στρατιωτικής κλιμάκωσης. Επιλέγει σκόπιμα ουδετερότητα, κινείται επιλεκτικά και αποφεύγει την άμεση σύγκρουση με τη Δύση.
Η Ρωσία, από την άλλη, βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει απορροφήσει το στρατηγικό της βάθος, έχει περιορίσει τις οικονομικές και θεσμικές της δυνατότητες και την έχει απομονώσει διπλωματικά. Δεν δείχνει ούτε τη δυνατότητα ούτε τη διάθεση να διαμορφώσει σταθερά έναν δεύτερο, οργανωμένο πόλο στο διεθνές σύστημα. Προσπαθεί να διαχειριστεί μια σειρά από ταυτόχρονες πιέσεις —στρατιωτικές, οικονομικές και θεσμικές— περισσότερο από το να χτίσει γεωπολιτικό μπλοκ.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, αν και οικονομικά ισχυρή, αποδεικνύεται ξανά γεωπολιτικά ανύπαρκτη. Αντιδρά με καθυστέρηση, εσωτερικά αντιφατικά και με στρατηγική αβεβαιότητα. Αδυνατεί να εκφραστεί με ενιαία φωνή και δεν διαθέτει τα μέσα ούτε την πολιτική βούληση να δράσει ως ανεξάρτητο κέντρο ισχύος.
Την ίδια στιγμή, ακόμη και οι ίδιες οι ΗΠΑ έδειξαν —σε συγκεκριμένες περιόδους— σημάδια στρατηγικής αμφιταλάντευσης. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης Μπάιντεν, υπήρξαν φάσεις όπου η Ουάσινγκτον έμοιαζε εσωστρεφής, με διχασμένο εσωτερικό κλίμα και αποσπασμένη προσοχή από την παγκόσμια σκακιέρα. Οι κρίσεις σε Αφγανιστάν, Ουκρανία και Μέση Ανατολή αποκάλυψαν ένα προσωρινό κενό ηγεσίας – όχι απουσία ισχύος, αλλά μείωση στρατηγικής σαφήνειας.
Ωστόσο, αυτή η «στιγμιαία» αδυναμία δεν σηματοδότησε την υποχώρηση της αμερικανικής κυριαρχίας. Αντιθέτως: η πρόσφατη αεροπορική επίθεση των ΗΠΑ σε πυρηνικές εγκαταστάσεις στο Ιράν, ως απάντηση στη συμμετοχή της Τεχεράνης στον περιφερειακό πόλεμο με στόχο το Ισραήλ, απέδειξε ξανά ποιος έχει την επιχειρησιακή και στρατηγική πρωτοβουλία. Η επιχείρηση σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε χωρίς ουσιαστική διεθνή αντίσταση – ούτε από το Συμβούλιο Ασφαλείας, ούτε από άλλους παγκόσμιους δρώντες.
Η Αμερική εξακολουθεί να είναι ο μόνος δρων με παγκόσμια εμβέλεια σε όλα τα επίπεδα: στρατιωτικό, διπλωματικό, τεχνολογικό και θεσμικό. Δεν είναι μόνο ότι έχει τα μέσα· είναι ότι μπορεί να τα κινητοποιήσει μόνη της, χωρίς να ζητά άδεια, και συχνά χωρίς σοβαρό στρατηγικό αντίλογο. Σε αυτό το περιβάλλον, η έννοια της heartland, όπως την όρισε ο Mackinder, αποκτά σήμερα νέο περιεχόμενο: δεν είναι γεωγραφική, είναι λειτουργική – και αυτή τη στιγμή, μονοπωλείται από τις ΗΠΑ.
Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, δεν αφορά μόνο την ισχύ της Ουάσινγκτον. Αφορά τη δομή του διεθνούς συστήματος. Μπορεί να λειτουργεί ένα παγκόσμιο πλαίσιο με έναν και μόνο πόλο; Είναι διατηρήσιμη η σταθερότητα όταν το σύστημα εξαρτάται διαρκώς από την ίδια πηγή αποφάσεων; Και τι συμβαίνει όταν αυτή η πηγή δείχνει σημάδια κόπωσης ή απροθυμίας;
Η πολυπολικότητα δεν υλοποιήθηκε. Η μονοπολικότητα, όμως, δεν παράγει απαραίτητα σταθερότητα. Το σημερινό διεθνές σύστημα θυμίζει περισσότερο μια ασταθή μονοπολική ισορροπία – με περιφερειακές εντάσεις, μεταβλητές συμμαχίες και έναν σταθερό πυρήνα: τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η στρατηγική τους ισχύς παραμένει κρίσιμη, αλλά το βάρος του «μοναδικού ρυθμιστή» ίσως καταλήξει πιο απαιτητικό απ’ όσο αντέχει ακόμα και η πιο συγκροτημένη υπερδύναμη.
* Ο Παναγιώτης Τριανταφυλλόπουλος είναι Διεθνολόγος – MSc Φιλοσοφία και Διοίκηση
