Η νέα περιοδική έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης που συνδιοργανώνεται με την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας (ΕΠΣ) με τίτλο: «Στη Σπηλιά: Ιστορίες από το σκοτάδι στο φως» και θέμα τα σπήλαια αρχαιολογικού ενδιαφέροντος της βόρειας Ελλάδας, έχει ως βασικό στόχο να αναδείξει την πολιτισμική σημασία των σπηλαίων από την παλαιολιθική εποχή έως σήμερα. Εγκαινιάζεται σήμερα στις 8μμ από την υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς έχει θαυμάσια εκθέματα και εξαιρετική συγκρότηση των ενοτήτων και υπονενοτήτων.
«Δύο αίθουσες μεταμορφωμένες σε δαιδαλώδες σπήλαιο φιλοξενούν και παρουσιάζουν στο κοινό 296 αντικείμενα από την απώτερη προϊστορία μέχρι και τα νεότερα χρόνια, από 30 σπήλαια, βραχοσκεπές και σπηλαιοβάραθρα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» λέει στο Thepresident.gr η γενική διευθύντρια του μουσείου, Αναστασία Γκαδόλου.
«Κάθε έκθεμα αποτελεί ένα κομμάτι του παζλ που αφηγείται την ιστορία των σπηλαίων και της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου και της φύσης με αυτά. Παράλληλα αναδεικνύονται οι μεθοδολογικές και τεχνικές ιδιαιτερότητες, ο συναρπαστικός χαρακτήρας και οι ποικίλες προκλήσεις της σπηλαιολογικής αρχαιολογικής και ανθρωπολογικής έρευνας.»
Στην έκθεση τα σπήλαια αντιμετωπίζονται ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των ανθρώπων και αυτή η άρρηκτη σχέση αποτυπώνεται πολυεπίπεδα. Το μοναδικό και εύθραυστο οικοσύστημα των σπηλαίων εκλαμβάνεται όχι απλώς ως ένας γεωλογικός σχηματισμός αλλά ως ένα περιβάλλον, ένας βιωμένος χώρος, με τον άνθρωπο να συνδέεται μαζί του από την πρώτη στιγμή της ύπαρξής του.
Το σπήλαιο είναι τόπος όπου βιώθηκε το αίσθημα της καταφυγής και της ασφάλειας, του εγκλεισμού, του τραύματος, της γιορτής και της τελετουργίας, της αποκαλυπτικής εμπειρίας, της επαφής με τις θεότητες, της αναγέννησης, της μετάβασης, της φιλοσοφικής αναζήτησης. Το ποικίλο αυτό φάσμα παρουσιάζεται στον επισκέπτη μέσα από πέντε κύριες ενότητες: Ένα ημερολόγιο του παρελθόντος, Η αρχαιολογία των σπηλαίων, Η άλλη όψη των σπηλαίων, Ακολουθώντας τις διαδρομές και Ρίχνοντας φως στη σπηλιά.
Λίθινα και οστέινα εργαλεία, κεραμική, γλυπτά, επιγραφές, νομίσματα, χάλκινα εργαλεία και όπλα, πήλινα ειδώλια, χάλκινα και χρυσά κοσμήματα, λατρευτικές εικόνες, ανθρωπολογικό, αρχαιοβοτανολογικό και αρχαιοζωολογικό υλικό, αλλά και έργα σύγχρονης τέχνης, φωτίζουν τις διαφορετικές πτυχές της σχέσης του ανθρώπου με το σπήλαιο. Ιδιαίτερη ενότητα αφιερώνεται στους επιστήμονες που εμπλέκονται στην εξερεύνηση των σπηλαίων, όπως εξηγεί η αρχαιολόγος.
Τα περισσότερα αρχαιολογικά κατάλοιπα που παρουσιάζονται στη έκθεση προέρχονται από τις συλλογές της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογία-Σπηλαιολογίας, ενώ η οργάνωσή της αποτελεί καρπό της εξαιρετικής συνεργασίας με έντεκα Εφορείες Αρχαιοτήτων (Άρτας, Ημαθίας, Ιωαννίνων, Καβάλας-Θάσου, Λάρισας, Μαγνησίας, Σερρών, Ροδόπης, Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Φλώρινας και Χίου), και τρία μουσεία (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και Μουσείο του Τελλογλείου Ιδρύματος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) που δάνεισαν αντιπροσωπευτικά αντικείμενα των συλλογών τους, τα περισσότερα αδημοσίευτα ευρήματα που θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό.
«Από τις μυθικές παραδόσεις της γέννησης και ανατροφής του Δία στο Δικταίο και Ιδαίο Άνδρο αντίστοιχα, και αυτή της συγγραφής των Ομηρικών Επών σε ένα σπήλαιο στον ποταμό Μελήτη στη Σμύρνη, τις συνδέσεις ιστορικών προσώπων, όπως ο Ευριπίδης και ο Πυθαγόρας με τα Σπήλαια, τα αμέτρητα επεισόδια στον Όμηρο που σχετίζονται με σπηλιές, όπως αυτό της παραμονής του Φιλοκτήτη σε μία σπηλιά στη Λήμνο, το συσχετισμό των σπηλαίων στην προϊστορική εποχή με τελετουργικές δραστηριότητες, και στην αρχαϊκή και κλασική εποχή με τη λατρεία κυρίως των Νυμφών και του τραγοπόδαρου Πάνα, τόσο άρρηκτα συνδεδεμένων με τις δυνάμεις της φύσης, μέχρι τη γέννηση του θεανθρώπου σε μία σπηλιά, και τα μοναστικά σπηλαιώδη ασκηταριά, το σπήλαιο ‒ αυτός ο φυσικός σχηματισμός ‒ προστατεύει, προσφέρει καταφύγιο αλλά και απομόνωση» παρατηρεί η γενική διευθύντρια
Το ανεξήγητο για αρκετούς αιώνες μυστήριο της δημιουργίας τους πριν την εδραίωση φυσικά των φυσικών επιστημών οι οποίες συνέβαλαν στη μελέτη τους ως γεωλογικών σχηματισμών, η δυσκολία στο να τα προσεγγίσει κάποιος, το σκοτάδι που επικρατούσε μέσα σε αυτά, οι πιθανοί ήχοι που θα ακούγονταν χωρίς ίσως να μπορεί κάποιος να καταλάβει από πού προέρχονται σε συνδυασμό και με την έλλειψη φυσικού φωτός, οι μυρωδιές, η επαφή, όσων τα προσέγγιζαν, η ακόμα και το άγγιγμα των τοιχωμάτων ενός σπηλαίου, όλα τα παραπάνω προσέδωσαν στα σπήλαια ένα μυστήριο, πολλές φορές ανεξήγητο για τον άνθρωπο στην αρχαιότητα αλλά και στους νεότερους χρόνους.
«Τα σπήλαια συμβολίζουν το μυστηριώδες, το επικίνδυνο, το άγνωστο, το σκοτεινό υποσυνείδητο ή το απροσπέλαστο θεϊκό, αποτελούν πολύτιμα φυσικά αρχεία της αρχαιοπανίδας και του παλαιοπεριβάλλοντος, καθώς και της εξέλιξής τους στο πέρασμα του χρόνου, ενώ πολύτιμα και επίκαιρα είναι τα επιστημονικά δεδομένα που δίνουν για την κλιματική κρίση.»
Όταν κάποιος ετοιμαζόταν να εισέλθει σε ένα σπήλαιο, τις περισσότερες φορές έρποντας ή σκυφτός —αφού βέβαια πρώτα το είχε εντοπίσει και κατάφερνε να φτάσει μέχρις αυτό, πράγμα όχι εύκολο, καθώς όλα σχεδόν ήταν και είναι δυσπρόσιτα, είτε βρίσκονται σε ηπειρωτικά μέρη είτε σε νησιωτικά ή παραλιακά, όπου πρόσβαση υπάρχει μόνο από τη θάλασσα—, είχε την αόριστη αίσθηση ότι προβαίνει σε μια σημαίνουσα και βαθιά συμβολική ενέργεια, χωρίς καν να το καταλαβαίνει. Γυρνώντας την πλάτη του στον κόσμο, στο φως, στο ανοιχτό πεδίο, καταδυόταν στο σκοτάδι και το άγνωστο. Όλες οι αισθήσεις του ήταν σε εγρήγορση και αρκετά συναισθήματα, όπως ο φόβος, η ανησυχία και η περιέργεια, γεννιούνταν.
«Η προσέγγιση σε μια σπηλιά μπορεί να διεγείρει όλες τις αισθήσεις, και όλες οι αισθήσεις ίσως πρέπει να συνδράμουν για να προσανατολιστεί κάποιος» αναφέρει η κα Γκαδόλου. «Άρα, και η επιστήμη της γνωστικής ψυχολογίας επιστρατεύεται, ασυνείδητα τις περισσότερες φορές, για να κατανοηθεί η σχέση του ανθρώπου με τον φυσικό αυτό σχηματισμό. Όσοι βίωναν την κάθοδο σε ένα σπήλαιο επέστρεφαν στην επιφάνεια διαφορετικοί, έχοντας σωματοποιήσει αυτή την εμπειρία. Τα σπήλαια αντιπροσωπεύουν το μυστηριώδες, το επικίνδυνο, το άγνωστο, το σκοτεινό υποσυνείδητο ή το απροσπέλαστο θεϊκό στοιχείο, αποτελούν πολύτιμα φυσικά αρχεία της αρχαιοπανίδας και του παλαιοπεριβάλλοντος καθώς και της εξέλιξής τους στο πέρασμα του χρόνου, δίνουν πληροφορίες για τις ανά τους αιώνες φυσικές ή ανθρωπογενείς κλιματικές κρίσεις και μας καλούν να εξερευνήσουμε τον κόσμο και, μαζί, τον εαυτό μας.»
Η έκθεση θα πλαισιωθεί με παράλληλες δράσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία και οικογένειες, ξεναγήσεις, μουσικές συναυλίες και επιστημονικές διαλέξεις.
Συνοδεύεται δε και τεκμηριώνεται από δίγλωσσο (ελληνικά και αγγλικά) επιστημονικό κατάλογο στον οποίο περιλαμβάνονται δεκαπέντε κείμενα που αφορούν στην Αρχαιολογία των Σπηλαίων, τις λαογραφικές παραδόσεις που σχετίζονται με αυτά αλλά και κείμενα που εξηγούν στον αναγνώστη τη διαδικασία της δημιουργίας τους και το σύνθετο οικοσύστημά τους.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά που διοργανώνεται έκθεση και εκδίδεται ένα επιστημονικό βιβλίο για τη σημασία των σπηλαίων, αυτών των μνημείων που δημιουργήθηκαν μεν στο απώτατο παρελθόν από φυσικές διεργασίες, αλλά στη συνέχεια προσείλκυσαν, ήδη από τα πρώτα βήματα της ανθρωπότητας, το ενδιαφέρον των ανθρώπων που χρησιμοποίησαν ποικιλοτρόπως αυτούς τους προστατευμένους, αλλά και απόκοσμους, τόπους ⎯ένα ενδιαφέρον που βαίνει αμείωτο μέχρι σήμερα. Ο κατάλογος παρουσιάστηκε από τις εκδόσεις «Μέλισσα» στην 21η Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης.
Στην Ελλάδα η αρχαιολογία των σπηλαίων άρχισε να αναπτύσσεται ήδη από τον 19ο αιώνα για να τεθεί ως ρητός ερευνητικός στόχος το 1977 με την ίδρυση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, οργανικής μονάδας της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως.
