Εντυπωσιακός, λαμπερός, με απόλυτο σεβασμό για τις αρχαιότητες και με επιστημονική πληρότητα, ο αρχαιολογικός χώρος στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης, είναι πράγματι εξαιρετικός. Αποτελεί μία σημαντική προσθήκη στους αρχαιολογικούς χώρους της πόλης, που δεν είναι πολλοί και αναδεικνύει το παρελθόν της, από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι και τα βυζαντινά. Δικαίως η πρόεδρος της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου έδωσε δημόσια θερμά συγχαρητήρια στην υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, που ξενάγησε την ίδια και τον πρωθυπουργό, μαζί με άλλους επίσημους, στον σταθμό. Οσο για τον Κυριάκο Μητσοτάκη, φαινόταν πολύ ευχαριστημένος από το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας που ο ίδιος γνωρίζει πολύ καλά πόσο δύσκολα αλλά και με πόσο σοβαρές προδιαγραφές ολοκληρώθηκε.
Το μετρό εγκαινιάζεται σήμερα (ξεκινά τη λειτουργία του, είπε χθες ο πρωθυπουργός, που βρίσκει παρωχημένη τη λέξη εγκαίνια) και αποδίδεται στο κοινό, το οποίο έδειχνε τις τελευταίες ημέρες μεγάλη ανυπομονησία. Θα είναι ένα μέσο μεταφοράς προηγμένο τεχνολογικά, που θα δώσει λύσεις στη μεταφορά του κοινού. Ταυτοχρόνως, σε κάποιους από τους σταθμούς του ο επισκέπτης θα κάνει ένα ταξίδι στην Ιστορία.
«Ο μητροπολιτικός σιδηρόδρομος της Θεσσαλονίκης, το μεγαλύτερο δημόσιο έργο που έχει εκτελεστεί ποτέ στην πόλη, παραδίδεται επιτέλους στους κατοίκους και τους επισκέπτες της. Με μήκος σχεδόν 10 χιλιόμετρα, διασχίζοντας το ιστορικό της κέντρο -η ανακάλυψη άγνωστων αρχαίων ευρημάτων ήταν δεδομένη- διέρχεται από 13 σταθμούς» σύμφωνα με όσα γράφει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη σε άρθρο της στη Voria.gr.«Παράλληλα με το καθαυτό τεχνικό σκέλος του μεγάλου έργου, πραγματοποιήθηκε η μεγαλύτερη στην Ελλάδα ανασκαφική έρευνα, σωστικού χαρακτήρα, φέρνοντας στο φως εντυπωσιακά κινητά ευρήματα -περισσότερα από 300.000 χιλιάδες-, αλλά και αρχαιότητες που ανασυνθέτουν τη μακραίωνη ιστορία της Θεσσαλονίκης, από ιδρύσεώς της. Επαναχαράσσεται κατ’ ουσίαν ο αρχαιολογικός χάρτης της, αλλάζοντας την πρόσληψη της βαθιάς ιστορίας της.»
Μπροστά στα μάτια κάθε χρήστη του Μετρό αναδύεται η μοναδική εικόνα της πρωτοβυζαντινής πόλης, όπως αυτή αποκρυσταλλώνεται κατά τον 6ο αιώνα. Με τις μαρμαρόστρωτες πλατείες της, γύρω από τις οποίες αναπτύσσεται ο κατ’ εξοχήν δημόσιος χώρος, η αγορά με τα καταστήματα και τα εργαστήριά της. Για να δώσει τη θέση της, πάλι, πέριξ του κεντρικού δρόμου, στην οθωμανική Θεσσαλονίκη, που διατηρεί τις βασικές της λειτουργίες, στον ίδιο χώρο.
Η κατασκευή του Μετρό, όραμα δεκαετιών για την πόλη της Θεσσαλονίκης, αποτελεί δύσκολο εγχείρημα και ταυτόχρονα πρόκληση, καθώς ένα μεγάλο τεχνικό έργο σε συνθήκες αστικού περιβάλλοντος συναντιέται αναπόφευκτα με την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά της πόλης. Για τις ανάγκες κατασκευής του Μετρό πρόκειται να πραγματοποιηθεί η μεγαλύτερη ενιαία αρχαιολογική ανασκαφή στη Θεσσαλονίκη, η οποία προβλέπεται να καλύψει συνολική έκταση 20.000 τ.μ.
Η Ελληνικό Μετρό, «αξιοποιώντας την πολύτιμη εμπειρία της από τις αρχαιολογικές ανασκαφές του Μετρό της Αθήνας (συνολικής έκτασης 79.000 τ.μ.), πραγματοποίησε τις απαραίτητες αλλαγές στον τεχνικό σχεδιασμό του Μετρό της Θεσσαλονίκης και στη νέα μελέτη του έργου βύθισε τις σήραγγες σε βάθος πολύ χαμηλότερο από τα αρχαιολογικά στρώματα (αρχική πρόβλεψη βάθους 7-9μ., ενώ πλέον το βάθος των σηράγγων κυμαίνεται από -14 έως -31 μέτρα) προκειμένου να αποφευχθούν ιδιαίτερα δυσάρεστες επιπλοκές στο έργο.»
Σύμφωνα με την Ελληνικό Μετρό, τρεις από τους Σταθμούς χαρακτηρίζονται ως «υψηλού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» (Σταθμοί: ΠΛΑΤΕΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ και ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ) και τρεις ως «μέσου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» (Σταθμοί: ΝΕΟΣ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ, ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙ και ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ).
Στο κέντρο της σύγχρονης πόλης και κάτω από τον άξονα της Εγνατίας οδού εντοπίστηκε τμήμα του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας πόλης εκεί όπου κατασκευάστηκε ο σταθμός Αγίας Σοφίας. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί ο μαρμάρινος δρόμος ρωμαϊκών χρόνων που αποκαλύφθηκε σε πλάτος 4,00μ. και μήκος 82,50μ. Ο δρόμος είναι στρωμένος με μαρμάρινες πλάκες, οριοθετείται στα νότια από μαρμάρινο κράσπεδο και στυλοβάτη πάνω στον οποίο εδράζονται οι κίονες μίας στοάς που αναπτύσσεται προς τα νότια, παράλληλα προς το δρόμο.
Ήρθαν στο φως οικιστικά και οικοδομικά κατάλοιπα, όπως αποχετευτικοί αγωγοί, απορριμματικοί λάκκοι, κατάλοιπα τοίχων και κτιστές κατασκευές που μαρτυρούν την αδιάλειπτη χρήση του χώρου, ήδη από τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους. Κυρίως, όμως, αποκαλύφθηκαν οι διαδοχικές επιστρώσεις ενός κατά πολύ πλατύτερου από τον μαρμαρόστρωτο χωμάτινου δρόμου που κατά την ελληνιστική περίοδο καταλάμβανε όλο το πλάτος του βόρειου μισού του σταθμού (περίπου 10 μέτρα). Η κεντρική αυτή οδική αρτηρία της Θεσσαλονίκης χρονολογείται από τον 3ο αι.π.Χ μέχρι τις αρχές της αυτοκρατορικής περιόδου (1ος αι. π.Χ. – 1ος αι. μ.Χ.). Η θέση, ο άξονας και η λειτουργία του δεν διαφοροποιoύνται σημαντικά από εκείνες του μαρμαρόστρωτου δρόμου και όλων των μεταγενέστερων οδών μέχρι τη μοντέρνα Εγνατία οδό. Στην περιοχή νότια του δρόμου εντοπίστηκαν κατάλοιπα τοίχων του πιθανόν να αποτελούσαν τμήματα οικοδομικών νησίδων ή και αναλήμματα του δρόμου. Κατά μήκος του στυλοβάτη της στοάς που πλαισίωνε τον μαρμαρόστρωτο δρόμο εντοπίστηκε πεσσοστοιχία από 23 πεσσούς που αποτελούσε την πρόσοψη μιας πρωιμότερης στοάς, ανάλογης λειτουργίας.
Στο βόρειο τμήμα του Σταθμού Αγίας Σοφίας ήρθε στο φως μνημειακό σύνολο της ύστερης αρχαιότητας που καλύπτει μια μακρά περίοδο χρήσης μέχρι τα τέλη του 6ου αι.- αρχές 7ου αι. Πρόκειται για τμήμα μίας από τις κύριες οδικές αρτηρίες στον άξονα Α-Δ, που αποκαλύφθηκε σε μήκος τουλάχιστον 72,80μ. Η οδός στρωμένη με μαρμάρινες πλάκες και οριοθετημένη από μαρμάρινα κράσπεδα, λίγο πριν τη συμβολή της με την κάθετη οδό στο ύψος της σημερινής Αγίας Σοφίας διευρύνεται, διαμορφώνοντας πλακόστρωτη πλατεία με κρήνη για να ξεδιψούν περαστικοί και περίοικοι. Τη μνημειακή μορφή του δρόμου συμπληρώνει κιονοστοιχία, από την οποία ορατός σήμερα είναι ο ισχυρός στυλοβάτης, που σώζει κατά χώραν επτά βάσεις κιόνων του 4ου και 6ου αι., οριοθετεί τον οδικό άξονα στα νότια και τον χαρακτηρίζει ως via colonnata. Από τα κτήρια της νότιας οικοδομικής γραμμής των παλαιοχριστιανικών χρόνων εντοπίστηκαν μόνον οι όψεις τους και κάποια θυραία ανοίγματα. Σύμπλεγμα κτιστών αποχετευτικών αγωγών κατέληγε σε μεγάλο κεντρικό καμαροσκεπή αγωγό, που διέρχεται κάθετα στο ύψος της σημερινής οδού Πλάτωνος, ενώ πήλινοι και μολύβδινοι αγωγοί εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του υδροδοτικού δικτύου της πόλης.
Εντός του Σταθμού Βενιζέλου αποκαλύπτεται ο ίδιος κεντρικός οδικός άξονας της βυζαντινής πόλης, στρωμένος όμως με χωμάτινα και χαλικόστρωτα καταστρώματα. Η Λεωφόρος εντοπίζεται σε ολόκληρο το πλάτος της (5,50μ.) να διασταυρώνεται με δύο κάθετους δρόμους. Γύρω από τους δρόμους εκτείνονται πυκνοδομημένα οικοδομικά τετράγωνα, που συνιστούν γειτονιές της βυζαντινής αγοράς της πόλης. Καταστήματα και εργαστήρια προσανατολίζονται με ανοιχτούς προς το δρόμο χώρους για την έκθεση των προς πώληση προϊόντων. Πληθώρα μικροαντικειμένων και κοσμημάτων, όπως επιστήθιοι σταυροί, γυάλινα και χάλκινα βραχιόλια, χάλκινα κυρίως και σπανιότερα ασημένια δακτυλίδια, μαρτυρούν τον διαχρονικά εμπορικό χαρακτήρα της περιοχής, με έμφαση κυρίως στον τομέα της αργυροχρυσοχοΐας.
Στον συγκεκριμένο σταθμό, όλα τεκμηριώνονται ευσύνοπτα, αλλά και με πληρότητα, καθώς ερευνήθηκαν, για πρώτη φορά, άγνωστα αρχαιολογικά πεδία, σημειώνει η Λίνα Μενδώνη. Χάρη στην απόσπαση των αρχαιοτήτων της ύστερης αρχαιότητας, η αρχαιολογική έρευνα έφτασε στα ευρήματα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής πόλης, μέχρι τις καταβολές της, την ίδρυση και την πρώτη κατοίκησή της. Χωρίς την κατασυκοφαντημένη επιλογή της απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων, το ταξίδι στην απώτατη εποχή της πόλης θα ήταν αδύνατο. Ούτε και η ανάδειξη της διαχρονίας της, όπως πιστοποιείται από την ανάπτυξή της, γύρω από τους ίδιους βασικούς οδικούς άξονες. Ούτε και η αναθεώρηση παλαιότερων απόψεων, καθώς η έρευνα κατέδειξε τη σταδιακή επέκταση της πόλης προς τη θάλασσα και όχι προς την ενδοχώρα της, όπως υποστηριζόταν έως τώρα.
Αυτό το μοναδικό πανόραμα ιστορίας, οργανικά και αρμονικά ενταγμένο σε ένα έργο που βρίσκεται στην αιχμή της ανθρώπινης γνώσης, συγκροτήθηκε χάρη στις εργώδεις προσπάθειες των υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού, ιδιαίτερα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, είπε χθες η υπουργός, συγχαίροντας την παρούσα στην εκδήλωση Μπετίνα Τσιγαρίδα, έφορο αρχαιοτήτων.
Η έκταση του Σταθμού Βενιζέλου είναι 1.260 τ.μ. όμως η αρχαιολογική έρευνα κάλυψε τουλάχιστον 3.500 τ.μ. Αποκαλύφθηκε η ιδρυτική φάση της πόλης του Κασσάνδρου, η οποία αναπτύχθηκε σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, στους ίδιους οδικούς άξονες, με μικρές μετατοπίσεις. Αποκαλύφθηκαν τα στρώματα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής κεντρικής οδού, η οποία στα νότια πλαισιωνόταν με την πεσσοστήρικτη στοά, που εξασφάλιζε την πρόσβαση. Οι αρχαιότητες αποσπάσθηκαν από τον Δημήτρη Κορρέ, ειδικευμένο σε ανάλογες αποσπάσεις από τον Ιούλιο του 2021. Η επιστροφή τους στη θέση τους έγινε πάλι από τον κ. Κορρέ, το περασμένο καλοκαίρι.
Τα αρχαιολογικά στοιχεία στο Σταθμό Πλατείας Δημοκρατίας αφορούν στην extra muros δυτική ύπαιθρο χώρα της Θεσσαλονίκης, που μέχρι και τα παλαιοχριστιανικά χρόνια διατηρεί εν μέρει τον ταφικό χαρακτήρα της. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, στις παρυφές του αρχαίου νεκροταφείου, λίγο έξω από την Χρυσή Πύλη και πάνω εν μέρει στα ερείπια μεγάλου αποθηκευτικού συγκροτήματος της ύστερης αρχαιότητας, ιδρύθηκε παλαιοχριστιανικός ναός με ταφικό πρόσκτισμα στα νότια. Το συγκρότημα φαίνεται ότι καταστρέφεται στις αρχές του 7ου αι., πιθανότατα κατά τις σλαβικές επιδρομές.
Κατά την οθωμανική περίοδο την περιοχή χαρακτηρίζει η πλήρης εμπορευματοποίηση του άξονα της Μοναστηρίου με την ανέγερση χανιών και αποθηκών.
Κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής έρευνας της ΙΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στο χώρο, αποκαλύφθηκε ένα ακόμη τμήμα του δυτικού νεκροταφείου της αρχαίας Θεσσαλονίκης που καλύπτει μία μακρά περίοδο χρήσης, από τους ελληνιστικούς έως και τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους.
Ερευνα έγινε την περιοχή της ανατολικής πρόσβασης του σταθμού Φλέμινγκ φέρνοντας στο φως ένα ακόμη τμήμα του νεκροταφείου των ρωμαϊκών χρόνων (2ος – 4ος αι. μ.Χ.) το οποίο είχε αποκαλυφθεί κατά τη διάρκεια των προηγούμενων ανασκαφών της ΙΣΤ΄ ΕΠΚΑ στην περιοχή του κυρίως σταθμού. Πρόκειται για απλές ταφικές κατασκευές (κεραμοσκεπείς, λακκοειδείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι) που περιείχαν ενταφιασμούς, ενώ χαρακτηριστική είναι η απουσία κτερισμάτων στους περισσότερους από αυτούς. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ένας κιβωτιόσχημος τάφος με τοιχώματα διακοσμημένα με γραπτά γραμμικά μοτίβα.
Η ανασκαφή στον κεντρικό τομέα της περιοχής όπου έγινε το αμαξοστάσιο του Μετρό στην Πυλαία, έφερε στο φως τμήμα ενός οργανωμένου προκασσάνδρειου πολίσματος που αναπτύχθηκε επάνω σε χαμηλό, φυσικό έξαρμα του εδάφους στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου και χρονολογείται από τις αρχές του 4ου έως τις αρχές του 3ου αι.π.Χ.
Αποκαλύφθηκαν δύο μεγάλοι, κάθετοι μεταξύ τους, δρόμοι με κατεύθυνση Β-Ν και Α-Δ, γύρω από τους οποίους αναπτύσσονται τέσσερα οικοδομικά τετράγωνα. Εντός των ορίων των οικοδομικών τετραγώνων ήρθαν στο φως ανοικτοί και στεγασμένοι, ορθογώνιοι χώροι οικιακής, αποθηκευτικής και εργαστηριακής λειτουργίας, που συνδέονται μεταξύ τους με μεσοτοιχίες και μικρότερους δρόμους. Δύο κεραμικοί κλίβανοι, πλήθος άλλων αρχιτεκτονικών καταλοίπων, όπως λιθόστρωτες επιφάνειες, κτιστές κατασκευές, απορριμματικοί λάκκοι, καθώς και σημαντικός αριθμός κινητών ευρημάτων, όπως αλιευτικά και υφαντικά βάρη και μεγάλες ποσότητες θρυμματισμένων οστρέων για την παραγωγή πορφύρας, υποδεικνύουν τις δραστηριότητες των κατοίκων του οικισμού.
Βόρεια του οικισμού και σε απόσταση περίπου 100 μέτρων αποκαλύφθηκε πώρινη σαρκοφάγος, η οποία προφανώς ανήκει στο νεκροταφείο του οικισμού, τμήμα του οποίου είχε ερευνηθεί κατά τη διάρκεια παλαιότερων ανασκαφών της Εφορείας στην ευρύτερη περιοχή.
Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων, διατηρώντας τις απόψεις του, με χθεσινή του ανακοίνωση αναφέρει: «Ο σταθμός Βενιζέλου θα είναι για πάντα ένας τόπος αρχαιολογικού εγκλήματος για την ιστορία της Θεσσαλονίκης».
Όπως βλέπουμε, αν και απορρίφθηκαν όλες οι προσφυγές που έγιναν από τον σύλλογο και τους συν αυτώ κατά του έργου, επιμένουν να διατηρούν τις απόψεις τους. Το κοινό, ωστόσο, θα δει από σήμερα με τα μάτια του πόσο ιδεοληπτικές είναι, θαυμάζοντας ειδικά τον σταθμό Βενιζέλου, τον οποίο οι αντίθετοι βρήκαν ως νόστιμο αντιπολιτευτικό παιχνιδάκι. Εχασαν, όμως ούτε και τώρα κάθονται να σκεφτούν. Αλλωστε, το συνηθίζουν….
