Είναι το δεύτερο σε επισκεψιμότητα μνημείο της Μακεδονίας, ύστερα από τους βασιλικούς τάφους των Αιγών, παρέμεινε όμως αναγκαστικά εκτός λειτουργίας κάποια χρόνια, καθώς έπρεπε να γίνουν πολλές και σοβαρές παρεμβάσεις. Το Σπήλαιο των Πετραλώνων Χαλκιδικής ανοίγει επίσημα τις πύλες του στο κοινό την ερχόμενη Παρασκευή 22 Μαρτίου, πλήρως αποκατεστημένο και ασφαλές για τους επισκέπτες. Με ανάδειξη των φυσικών χαρακτηριστικών του, και λειτουργική αναβάθμιση των εγκαταστάσεων για τις διαδρομές.
Το σπήλαιο έκλεισε για το κοινό το 2019, όμως η ολοκλήρωση των έργων καθυστέρησε κυρίως λόγω κορονοϊού, νέων μελετών που έπρεπε να γίνουν και άλλων παραγόντων. Παρόλα ταύτα, η αρμόδια εφορεία Παλαιοανθρωπολογιας- Σπηλαιολογίας του υπουργείου Πολιτισμού, «έτρεχε» το έργο όσο και όπως μπορούσε καλύτερα.
Πριν από την ανακάλυψη του σπηλαίου, οι κάτοικοι των Πετραλώνων Χαλκιδικής γνώριζαν πως στους πρόποδες του βουνού Κατσίκα, υπήρχε μια στενή τρύπα απ’ όπου ακούγονταν ήχοι τρεχούμενων νερών. Τον Μάιο του 1959, δύο νέοι του χωριού κατέβηκαν με σχοινιά και ανακάλυψαν μια σπηλιά/ Λίγο λίγο αργότερα κάτοικοι άνοιξαν μια μικρή είσοδο ώστε να μπαίνουν με ευκολία, με φανάρια και κεριά.
Στη συνέχεια το σπήλαιο ερευνήθηκε και έγινε επισκέψιμο για πολλά χρόνια. Ωστόσο, ήταν αναγκαίο να γίνουν παρεμβάσεις που θα βοηθήσουν και τη σωστή διατήρηση του μνημείου και την ασφάλεια των επισκεπτών. Πλέον, οι τελευταίοι θα μπαίνουν έχοντας απολυμάνει τα παπούτσια τους, με το να πατήσουν σε ειδικό χαλάκι στην είσοδο.
Σύμφωνα με τον έφορο αρχαιοτήτων κ. Ανδρέα Ντάρλα, κατά τη διάρκεια των εργασιών, ο διάδρομος διαπλατύνθηκε, δίνοντας έτσι την ευκαιρία να γίνει ανασκαφική τεκμηρίωση. Σε μερικά σημεία διατηρήθηκαν, για ιστορικούς λόγους, οι ράγες πάνω στις οποίες κινούνταν το βαγονέτο που χρησιμοποιήθηκε κατά το παρελθόν για την διάνοιξη για την μεταφορά των φερτών.
Με έκταση περίπου 10.000 τ.μ. αλλά προσβάσιμο στο 10% με 20%, το σπήλαιο Πετραλώνων εκτιμάται ότι σχηματίστηκε πριν από ένα και πλέον εκατομμύρια χρόνια και αποτέλεσε έναν χώρο όπου κατέφευγαν τροφοκυνηγοί αλλά και άγρια ζώα, λιοντάρια, αρκούδες και πολλές ύαινες. Αυτό μαρτυρά η πλειονότητα των απολιθωμάτων που βρέθηκαν. Εντυπωσιακή είναι η μεγάλη «σάλα» του, γνωστή ως «Σπήλαιο των κόκκινων πετρών» γιατί επικρατεί το κόκκινο από τα οξείδια του σιδήρου. Στο πλαίσιο των εργασιών, έγινε ειδική μέριμνα για τον φωτισμό, με πολλές ώρες δοκιμών και τοποθέτηση led.
Το Σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής κατοικήθηκε από ανθρώπους εδώ και χιλιάδες χιλιάδων χρόνια. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο, κατά την ανασκαφή διαπιστώθηκε πως η κατοίκηση είναι παλιά, αλλά το ανθρώπινο κρανίο που είχε ανακαλυφθεί εκεί, είναι νεότερο από ό,τι θρυλούνταν μέχρι τώρα.
Ο κ. Ντάρλας σημειώνει ότι κατά την ανασκαφή και την εξέταση των ευρημάτων με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια, αναγνωρίστηκε κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο ο αρχαιολογικός χαρακτήρας του σπηλαίου. Κάτι που μέχρι τώρα δεν ήταν αυτονόητο. Όπως λέει, «ακόμη και αν δεν υπήρχε ανασκαφική τεκμηρίωση, τα περισσότερα τέχνεργα προέρχονταν αναμφισβήτητα από το εσωτερικό του και έτσι διατυπώθηκαν κάποια πρώτα ασφαλή συμπεράσματα, όσα ήταν δυνατόν να τεκμηριωθούν με ασφάλεια.»
Η ανασκαφή που διενεργήθηκε στο σπήλαιο Πετραλώνων σε μικρή έκταση (περίπου 60- 80 εκατοστά με 12 μέτρα) επιβεβαίωσε κατά τρόπο αναμφισβήτητο τη χρήση του από τον Άνθρωπο κατά το Μέσο Πλειστόκαινο, δηλαδή περίπου 530.000 χρόνια πριν από τη χρονολογία μας, σύμφωνα με τον ανασκαφέα. «Απέδειξε ότι πρόκειται για μια αρχαιολογική θέση της Κατώτερης Παλαιολιθικής» λέει. «Επιβεβαίωσε επίσης την παρουσία του Ανθρώπου στο εσωτερικό του σε όλες τις περιόδους αλλά και την συχνή εναλλαγή του με τα σαρκοβόρα σε ορισμένες περιόδους.»
Με βάση τις λίγες έως τώρα χρονολογήσεις, «τα αρχαιολογικά στρώματα χρονολογούνται στο Μέσο Πλειστόκαινο, πριν από 530 και πλέον χιλιάδες χρόνια. Αν η ηλικία του επιφανειακού σταλαγμίτη επιβεβαιωθεί, θα γνωρίζουμε με ασφάλεια το τέλος της χρήσης του.»
Η περιοχή που ανασκάφηκε, βρίσκεται κοντά στο κέντρο του κώνου κορημάτων ο οποίος έχει σχηματιστεί κάτω από την αρχική είσοδο του σπηλαίου. Είσοδο που είχε δημιουργηθεί από το άνοιγμα μιας οπής στην οροφή του σπηλαίου. (Κόρημα είναι ο σχηματισμός από θραύσματα διαλυμένων πετρωμάτων). Ο κώνος αυτός αυξανόταν διαρκώς ώσπου έφτασε μέχρι την οροφή, έφραξε την είσοδο και στην επιφάνειά του σχηματίστηκε ένα παχύ σταλαγμιτικό στρώμα και όλος ο σταλαγμιτικός διάκοσμος που θαυμάζουμε σήμερα.
Κατά την διεξαγωγή ανασκαφής εκεί, έγινε συστηματική δειγματοληψία από όλες τις στρώσεις για εργαστηριακές αναλύσεις, με κυριότερες τις γεωλογικές-γεωχημικές, τη μικρομορφολογική και την παλυνολογική, καθώς επίσης και επιλεγμένα δείγματα για χρονολογήσεις.
Κατοίκηση
«Όλα σχεδόν τα στρώματα περιείχαν αρχαιολογικά κατάλοιπα, που μαρτυρούν αναμφισβήτητα τη χρήση του σπηλαίου από τον άνθρωπο κατά το μέσο Πλειστόκαινο» (520- 530 χιλιάδες χρόνια πριν) λέει ο κ. Ντάρλας. «Τα κυριότερα από αυτά ήταν λίθινα τέχνεργα και οστά ζώων, συνήθως κατακερματισμένα. Σε μερικές περιπτώσεις τα κατάλοιπα αυτά ήταν τόσο πυκνά που ανήκαν δίχως αμφιβολία σε επιφάνειες εγκατάστασης (living floor). Βέβαια η μικρή έκταση της ανασκαφής δεν επιτρέπει να μελετηθεί η δομή αυτών των εγκαταστάσεων, αφού αποκαλύφθηκε ένα μικρό μόνο μέρος τους. Δίχως αμφιβολία, όμως, πρόκειται για κατάλοιπα εγκαταστάσεων in situ. Πρόκειται για μια καθαρά αρχαιολογική εικόνα, η οποία διαλύει οποιαδήποτε αμφιβολία για τον αρχαιολογικό χαρακτήρα του σπηλαίου των Πετραλώνων και την ανθρώπινη παρουσία στο εσωτερικό του.»
Λιθοτεχνία
Τα λίθινα τέχνεργα είναι τα πιο συχνά αρχαιολογικά ευρήματα. Εν αναμονή της λεπτομερούς μελέτης τους, μπορούμε να δώσουμε μια πρώτη προκαταρκτική εικόνα. Η συχνότερη πρώτη ύλη που έχει χρησιμοποιηθεί για τα λίθινα τέχνεργα είναι ο χαλαζίας, σε μεγάλη ποικιλία ποιότητας. Όπως μαρτυρά ο φλοιός που βρίσκεται σε πολλά τέχνεργα, οι δημιουργοί της λιθοτεχνίας προμηθεύονταν την πρώτη ύλη σε κροκάλες συνήθως σχεδόν σφαιρικές. Τέτοιες κροκάλες χαλαζία δεν υπάρχουν στον άμεσο περίγυρο του σπηλαίου, αλλά πρέπει να μεταφέρονταν από την ευρύτερη περιοχή, από απόσταση αρκετών χιλιομέτρων.
Δεύτερο πέτρωμα σε συχνότητα, αλλά πολύ πιο σπάνιο από το χαλαζία είναι ο βωξίτης. Πρόκειται για ντόπιο πέτρωμα που βρίσκεται στον άμεσο περίγυρο ή ακόμη και στο εσωτερικό του σπηλαίου. Για το λόγο αυτό, εκτός από τα κατεργασμένα τέχνεργα βρίσκονται και πολλά φυσικά κομμάτια χωρίς ίχνος κατεργασίας. Πολύ σπάνιος είναι ο πυριτόλιθος, ο οποίος έχει υποστεί βαθιά αλλοίωση. Τέλος υπάρχουν και λίγα τέχνεργα από τον τοπικό ασβεστόλιθο. Πρέπει να επισημανθεί ότι πολύ συχνά είναι τα ίχνη χρήσης πάνω σε ασβεστολιθικές πέτρες που μαρτυρούν ότι είχαν χρησιμοποιηθεί ως πρόχειρα εργαλεία, κυρίως ως κρουστήρες για διάφορες εργασίες.
«Η λιθοτεχνία χαρακτηρίζεται ως λιθοτεχνία αποκρουσμάτων» όπως λέει ο ανασκαφέας, «κατασκευασμένη πρωτίστως πάνω σε χαλαζία. Η παρουσία προϊόντων από όλα τα στάδια της κατεργασίας, από ολόκληρες κροκάλες και εναρκτήριες φολίδες μέχρι πυρήνες, εργαλεία και μικρά απολεπίσματα, αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι όλα τα στάδια της κατεργασίας λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό του σπηλαίου. Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλη συχνότητα των διαμορφωμένων εργαλείων. Πιο συχνοί τύποι είναι τα οδοντωτά, οι εγκοπές, τα ξέστρα και τα τερματικά ξέστρα. Δεν υπάρχει αμφιβολία βέβαια ότι πολλά οδοντωτά ή εγκοπές είναι στην πραγματικότητα πυρήνες πάνω σε φολίδες (ή ακανόνιστα θραύσματα).
Γενικά, όταν η ποιότητα του χαλαζία είναι καλή, τότε η κατάτμηση γινόταν με την απόσπαση κανονικών φολίδων που φέρουν όλα τα γνωρίσματα της οργανωμένης κατάτμησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, που η ποιότητα είναι κακή, χρησιμοποιείται ως μέθοδος κατάτμησης το συντριπτικό χτύπημα σε αμόνι, μέθοδος που δίνει συνήθως ακανόνιστα θραύσματα. Κάποια από αυτά έχουν διαμορφωθεί σε εργαλεία ή έχουν χρησιμοποιηθεί ως πυρήνες για την απόσπαση φολίδων.
Ο βωξίτης είναι ομοιογενές πέτρωμα και προσφέρεται για οργανωμένη κατεργασία. Εδώ βρίσκουμε συνήθως μεγάλους πυρήνες και μεγάλες κανονικές φολίδες ή ακόμη και εργαλεία με δευτερογενή επεξεργασία.
Τέλος, το κοσκίνισμα των χωμάτων απέδωσε πολύ μεγάλο αριθμό μικροφολίδων που μαρτυρούν την επιτόπια δευτερογενή κατεργασία των εργαλείων.»
Οστά
Τα οστέινα κατάλοιπα είναι πολλά, αλλά παραδόξως είναι λιγότερα από τα λίθινα τέχνεργα. Τα περισσότερα είναι κατακερματισμένα, δίνοντας μια εντελώς τυπική «αρχαιολογική» εικόνα. Είτε πρόκειται για μακρά οστά που είναι σπασμένα (σχίζες) ή συχνά για γνάθους σπασμένες κατά τρόπο που έχει ανοίξει το κανάλι για να εξαχθεί το μεδούλι. Αρκετά οστά φέρουν εγχαράξεις από λίθινα εργαλεία, ίχνη σφαγής, ενώ κάποια παρουσιάζουν και τα αρνητικά απολεπίσεων από την σκόπιμη κρούση.
Η εικόνα αυτή των οστέινων καταλοίπων από τα αρχαιολογικά στρώματα έρχεται σε αντίθεση με εκείνη των οστών που είχαν περισυλλεγεί εκτός στρωματογραφίας είτε από την επιφάνεια του σπηλαίου είτε από βαθιές σχισμές είτε ακόμη από το βάθος του σπηλαίου, όπου είχαν μεταφερθεί από τα σαρκοβόρα ή έχουν πεθάνει φυσιολογικά και τα οποία είναι ολόκληρα.
Καθώς η αρχαιοζωολογική μελέτη δεν έχει ξεκινήσει ακόμη, δεν γνωρίζουμε ακριβώς τα είδη στα οποία ανήκουν τα κατάλοιπα. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για μεγάλα θηλαστικά, μεσαίου και μεγάλου μεγέθους, αλλά όχι παχύδερμα (με εξαίρεση ένα θραύσμα οστού που ανήκει σε μεγάλο βοοειδές (bos/bison). Συχνά είναι τα ελαφοειδή, τα μικρά βοοειδή (αίγαγροι) και οι ίπποι.
Το κοσκίνισμα των χωμάτων της ανασκαφής απέδωσε πολυάριθμα οστά μικρών σπονδυλωτών, που ανήκουν κυρίως σε τρωκτικά, ερπετά και πτηνά.
Ο κ. Ντάρλας θυμίζει ότι το 1960, ανακαλύφτηκε στο εσωτερικό το γνωστό ανθρώπινο κρανίο, το οποίο αποτέλεσε έκτοτε αδιάκοπα το επίκεντρο του ενδιαφέροντος όσων ασχολήθηκαν.
Το σπήλαιο δέχεται επισκέπτες εδώ και μερικές μέρες. Τα επίσημα εγκαίνια θα τελέσει την Παρασκευή η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
