Πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές στη θέση Μαύρα Λιθάρια στο κεντρικό τμήμα των νοτίων ακτών του Κορινθιακού, απεκάλυψαν ένα επίμηκες τμήμα λιμενοβραχίονα σε απόσταση περίπου 40 m από την ακτογραμμή, μεταξύ των υψομέτρων +6.30 m και +7 m. Αποτελεί την προς νότο συνέχεια των ερειπίων του λιμενοβραχίονα που εντοπίστηκε και αποτυπώθηκε κατά μήκος της σύγχρονης ακτής και διαμορφώνει το μικρό ομώνυμο όρμο. Η αρχαιολογική επίσης ανασκαφή του εσωτερικού νοτίου μετώπου του σημερινού παράκτιου αυτού τμήματος ολοκλήρωσε την εικόνα της δομής του. Σήμερα, ο αρχαίος λιμενοβραχίονας αποτελεί τον περίβολο των σύγχρονων οικοδομών που έχουν κατασκευαστεί στο εσωτερικό της αρχαίας λιμενολεκάνης.
Του Νίκου Μουρτζά *
Το αρχαίο λιμάνι στα Μαύρα Λιθάρια είναι ένα από τα λίγα γνωστά ανυψωμένα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου: στις ακτές της δυτικής Κρήτης το κλασικό λιμάνι των Φαλάσαρνων και ο Ρωμαϊκός κυματοθραύστης στο Καστέλι Κισάμου, και τα δύο ανυψωμένα σήμερα στα +6.60 m κατά τον σεισμό του 365 μ.Χ. Στο ανατολικό άκρο του Κορινθιακού Κόλπου, στο Ηραίον της Περαχώρας, ο μικρός όρμος αγκυροβόλιο του ναού της Ήρας του 8ου-4ου αιώνα π.Χ. έχει ανυψωθεί στα +1.40 m μεταξύ του 190 μ.Χ. και 440 μ.Χ.
Η τεκτονικά ενεργή βυθιζόμενη Κορινθιακή τάφρος, στη βόρεια Πελοποννησιακή ακτή της οποίας εντοπίστηκε το λιμάνι της αρχαίας Αιγείρας, χαρακτηρίζεται ως μία από τις πλέον ενεργές περιοχές εφελκυσμού του γήινου φλοιού παγκοσμίως, με ρυθμός διάνοιξης 11 έως 16 mm/yr.
Η αρχαία πόλη της Αιγείρας βρισκόταν στο λόφο Παλαιόκαστρο, σε υψόμετρο 650 m, στη νότια ακτή του Κορινθιακού Κόλπου. Ο κύριος οικισμός περιβαλλόταν από ισχυρή οχύρωση. Η πόλη ήταν γνωστή στον Όμηρο με το όνομα ‘Υπηρεσία’ μέχρι το τέλος του 7ου αιώνα π.Χ. Ήκμασε ιδιαίτερα κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο και καταστράφηκε στα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ., πιθανότατα από ισχυρό σεισμό.
Το σπουδαιότερο από τα μνημεία της Ελληνιστικής-Ρωμαϊκής πόλης ήταν το αρχαίο θέατρο, που βρισκόταν βόρεια της ακρόπολης σε υψόμετρο 350 m. Το κοίλο του θεάτρου, σε σχήμα πετάλου, ήταν στραμμένο προς τον Κορινθιακό Κόλπο προσφέροντας απρόσκοπτη θέα προς τη θάλασσα. Ο ισχυρός σεισμός που προκάλεσε και την πρώτη φάση ανύψωσης του λιμανιού προβάλλει ως η πλέον ρεαλιστική υπόθεση καταστροφής του αρχαίου θεάτρου της. Το λιμάνι της αρχαίας πόλης, που αναφέρεται από τον Παυσανία με τη φράση «ες δέ τό επίνειον καταβάσιν εξ Αιγείρας», βρέθηκε στην ακτή, 1.5 km βόρεια του θεάτρου στο μικρό όρμο Μαύρα Λιθάρια.
Το λειτουργικό επίπεδο του αρχαίου λιμανιού καθορίστηκε στα +5,33 ± 0.02 m, με βάση τους χαρακτηριστικούς βιολογικούς δείκτες που βρέθηκαν προσκολλημένοι στο εσωτερικό τοίχωμα της αποβάθρας. Προηγήθηκε η αποκατάσταση της αρχαίας δομής, λαμβάνοντας υπόψη το σχετικό επίπεδο της θάλασσας κατά την περίοδο χρήσης της , όπως προσδιορίστηκε από το πάγο-ισοστατικό μοντέλο.
Η χρονολόγηση του σχετικού επιπέδου της θάλασσας κατά την περίοδο λειτουργίας του λιμανιού που προκύπτει από τη βαθμονομημένη ραδιομετρική ηλικία των χαρακτηριστικών προσκολλημένων βιολογικών δεικτών μεταξύ 215 μ.Χ. και 415 μ.Χ., ταυτίζεται με την αρχαιολογική χρονολόγηση της λιμενικής κατασκευής, μεταξύ 2ου και μέσα 3ου αιώνα μ.Χ. Επίσης, η ηλικία του θανάτου των βιολογικών δεικτών όταν διακόπηκε κάθε επαφή τους με το θαλασσινό νερό, περί το 253 μ.Χ., συμπίπτει και με την χρονολογία της ξαφνικής εγκατάλειψης της ανακατασκευής του γειτονικού αρχαίου θέατρου της Αιγείρας στα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Οι αστοχίες στη δομή της αρχαίας αποβάθρας με μετακίνηση και περιστροφή τοιχίων από λαξευτούς παραλληλόγραμμους λίθους προς τα δυτικά κατέδειξαν τον σεισμικό χαρακτήρα της κατακόρυφης μετατόπισης και τη διεύθυνση των σεισμικών κυμάτων.
Η ανύψωση του αρχαίου λιμανιού έγινε σε δύο φάσεις. Αρχικά ανυψώθηκε κατά 4.10 m το 253 μ.Χ. και στη συνέχεια κατά 1.27 m περί το 1000 μ.Χ., σύμφωνα με τη ραδιοχρονολογική ηλικία των χαρακτηριστικών βιολογικών δεικτών που βρεθήκαν προσκολλημένοι στα βράχια της ακτής σε υψόμετρο +1 m.
Ο ανατολικός λιμενοβραχίονας του λιμανιού, το αρχαίο λατομείο από το οποίο εξορύχθηκε το υλικό κατασκευής του, καθώς και τα αρχαία κτίσματα περιμετρικά, οριοθετούν την αρχαία λιμενολεκάνη και μας επέτρεψαν την σχεδιαστική αναπαράσταση του αρχαίου λιμανιού.
* Ο Νίκος Μουρτζάς είναι γεωλόγος, αναπληρωματικό μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου και επιστημονικός συνεργάτης πολλών αρχαιολογικών ανασκαφών
