«Δία και σεβαστή Διώνη, θα μείνω χήρα σύντομα;» Αιώνες ύστερα από τους καιρούς που η άγνωστη γυναίκα ρωτούσε το Μαντείο της Δωδώνης, το ερώτημά της, αποτυπωμένο σε φύλλο μολύβδου ανήκει, πλέον στον κατάλογο Μνήμης της UNESCO, δηλαδή στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά. Δεν ξέρουμε τι απάντησαν οι αρχιερείς, ούτε αν τελικά τής συνέβη το ποθούμενο, γνωρίζουμε όμως ότι τα χρηστήρια πινάκια του Μαντείου των Δελφών ήταν πολύ σημαντικά για την αρχαία Ελλάδα. Πολύ σημαντικά είναι και σήμερα, καθώς βοηθούν στην κατανόηση εκείνης της εποχής. Πλέον, θεωρούνται πολύ σημαντικά για όλο τον κόσμο.
Η UNESCO ανακοίνωσε επίσημα πως οι 4.216 επιγραφές- ελάσματα εγγράφονται στο πρόγραμμα «Μνήμη του Κόσμου» (International Memory of the World Register). Μαζί τους, εγγράφονται και άλλα 63 υλικά «θαύματα», συλλογές αντικειμένων από πολλές χώρες του πλανήτη. Τα ελάσματα της Δωδώνης, που έχουν αποκαλυφθεί από τις ανασκαφές, είναι ένα μοναδικό παγκοσμίως σύνολο, και το υπουργείο Πολιτισμού είχε προτείνει την ένταξή του στο συγκεκριμένο πρόγραμμα του Διεθνούς Οργανισμού.
«Θα πάρω την προίκα που μου έταξαν;», «Σε ποιον θεό να προσευχηθώ για να κάνω γερούς απογόνους;», «Είναι δικό μου το παιδί;», «Ποιος φταίει για τη βαρυχειμωνιά;», «Να μπω μέτοχος σ΄ ένα πλοίο;».
Ερωτήματα αιώνων, κάποια από τα οποία θα μπορούσε να ισχύουν και σήμερα. Έρχονται όμως από αρχαιότητα, γιατί οι αγωνίες, τα άγχη και οι ανάγκες των ανθρώπων ήταν πάντα ίδιες. Χαραγμένα σε λεπτά ελάσματα από μόλυβδο είχαν κατατεθεί από τον 6ο ως τον 3ο π.Χ. αιώνα στο ονομαστό Μαντείο της Δωδώνης από απλούς ανθρώπου αλλά και από πόλεις για πάρουν χρησμούς μέσα από την ερμηνεία του θροΐσματος των φύλλων της ιερής βελανιδιάς, ή το κουκούρισμα των περιστεριών (πελειών), την πτήση των πουλιών που φώλιαζαν στις βελανιδιές, το κελάρυσμα των νερών της ιερής πηγής κοντά στο βωμό, ακόμη κι απ΄ τον ήχο μεταλλικών αντικειμένων, που βρίσκονταν γύρω από το βωμό ή που πιθανώς κρέμονταν από τα ιερά δέντρα.
Ο μόλυβδος ήταν το πιο εύκολο υλικό για να γράψεις, σε μια εποχή που δεν είχε εφευρεθεί το χαρτί. Η συντριπτική πλειονότητα των ελασμάτων βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, και ο φάκελος της υποψηφιότητας συντάχθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων με την επιμέλεια της Διεύθυνσης Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Φέρει την υποστήριξη της τοπικής κοινωνίας και του δήμου Δωδώνης, αλλά και της επιστημονικής κοινότητας.
Τα χρηστήρια πινάκια της Δωδώνης αποτελούν ένα μοναδικό, παγκοσμίως, σύνολο, με σημαντική συμβολή στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και θρησκείας. Χρονολογούνται με βάση τη γραφή, από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ. έως τα μέσα του 2ου αι. π.Χ. Είναι πολύ μικρά, έχοντας μέγεθος λίγων εκατοστών (διαστάσεις περίπου 13,20 cm επί 6,70 cm είχε το μεγαλύτερο, όπως σημειώνεται στο πρακτικό), και κατά κανόνα είχαν χρησιμοποιηθεί πολλές φορές. Οι προσκυνητές του μαντείου χάρασσαν το ερώτημά τους στην μία όψη του μολύβδινου ελάσματος και στη συνέχεια το δίπλωναν ή το τύλιγαν, κλείνοντας όσα είχαν γράψει στο εσωτερικό του.
Μήπως πρέπει να πάρω άλλον άντρα για να κάνω παιδιά; ποιος μου έκλεψε τα χρήματα που είχα κρυμμένα στα σανίδια; θα κερδίσω στο δικαστήριο;» Ερωτήματα απλά, καθημερινών ανθρώπων, που τους έκαιγαν, συγκεντρώνονταν από τους ιερείς. Κάποιος ρωτάει αν πρέπει να ασχοληθεί με το θαλάσσιο εμπόριο. Η απάντηση έρχεται θετική, σαφής και απόλυτη:
«ΑΥΤΕΙ ΟΙΚΕΙΝ ΚΑΙ ΕΞΕΧΕΣΘΑΙ» δηλαδή να ασχοληθεί αποκλειστικά με τη θάλασσα και θα ξεχωρίσει με την επιτυχία του.
Από επιγραφές που έχει μελετήσει η αείμνηστη Ιουλία Βοκοτοπούλου, αναφέρουμε το ερώτημα του Τιμόδαμου, αν πρέπει να ασχοληθεί με το εμπόριο, στη ξηρά ή στην θάλασσα, με τα προϊόντα του ιδιοκτήτου αργυρωρυχείου του. Το Μαντείο τον συμβουλεύει να μείνει στην πόλη, να κάνει εμπόριο στη ξηρά και στην θάλασσα αλλά να νοικιάσει το αργυρωρυχείο του σε άλλον. Τον ήξεραν δεν τον ήξεραν, μάλλον κατάλαβαν πως δεν ήταν για πολλά- πολλά.
Μια από τις παλαιότερες ερωτήσεις στο μαντείο, γραμμένη σε κορινθιακό αλφάβητο στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα είναι εκείνη που κάνει ο Έρμων, ο οποίος θέλει να μάθει σε ποιον θεό πρέπει να προσευχηθεί, ώστε να αποκτήσει χρήσιμα τέκνα από την σύζυγό του, Κρηταία. Σε ένα άλλο μολύβδινο πινάκιο, οι κάτοικοι της Δωδώνης ρωτούν, εκεί γύρω στον 4ο-3ο π.Χ. αιώνα εάν η βαρυχειμωνιά οφείλεται σε κάποιο αμάρτημα.
Το μέγεθος των γραμμάτων δεν ξεπερνά το 1-1,5 χιλιοστό. Το σημαντικό όμως, που δείχνει και την εμβέλεια του φημισμένου μαντείου είναι, ότι έχουν γραφτεί σε ποικίλες αλφαβήτους και διαλέκτους, καθώς έφθαναν σ΄ αυτό άνθρωποι από όλες της περιοχές. Από τις Συρακούσες και τον Τάραντα, τη Βοιωτία, την Αθήνα, την Κόρινθο.
Αυτή είναι η δεύτερη ελληνική εγγραφή. Η πρώτη ελληνική αφορά στον Πάπυρο του Δερβενίου, που αποτελεί το αρχαιότερο σωζόμενο βιβλίο της Ευρώπης, χρονολογούμενο στον 4ο αι. π.Χ., ενώ το περιεχόμενό του φέρεται να αφορά σε παλαιότερο κείμενο του 5ου αι. π.Χ.
“Η τεκμηριωμένη κληρονομιά είναι η κοινή μνήμη της ανθρωπότητας. Πρέπει να προστατευθεί για ερευνητικούς σκοπούς και να μοιραστεί με όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Είναι θεμελιώδες μέρος της συλλογικής μας ιστορίας”, δήλωσε η Audrey Azoulay, Γενική Διευθύντρια της UNESCO.
Δημιουργημένο από την UNESCO το 1992, το Πρόγραμμα Μνήμη του Κόσμου, έχει στόχο να αποτρέψει την αμετάκλητη απώλεια της τεκμηριωτικής κληρονομιάς – έγγραφα ή συλλογές εγγράφων σημαντικής και διαρκούς αξίας, είτε σε χαρτί, οπτικοακουστικά, ψηφιακά ή οποιαδήποτε άλλη μορφή. Το πρόγραμμα στοχεύει να διαφυλάξει αυτή την κληρονομιά και να την καταστήσει πιο προσβάσιμη στο ευρύ κοινό.
Με αυτές τις νέες προσθήκες από 56 χώρες και οργανισμούς, το Μητρώο Μνήμης του Κόσμου αριθμεί πλέον 494 συλλογές τεκμηριωτικής κληρονομιάς από όλες τις περιοχές του κόσμου. Αυτή η εμβληματική κληρονομιά παγκόσμιας αξίας, αποθηκευμένη σε διάφορα στηρίγματα από πέτρες έως σελιλόιντ, περγαμηνή έως μεταλλικούς δίσκους, διατηρείται τώρα για τις μελλοντικές γενιές, συμπεριλαμβανομένων, για παράδειγμα, εικονογραφημένων περσικών χειρογράφων, των αρχιτεκτονικών αρχείων του Oscar Niemeyer ή χειρόγραφα του Panji Tale .
Μεταξύ των 64 συλλογών που εγγράφονται είναι τα πλήρη έργα του Σούφι ποιητή και φιλόσοφου Mawlana, που υποβλήθηκαν από κοινού από τη Βουλγαρία, τη Γερμανία, την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, το Τατζικιστάν, το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν. Οι δίσκοι και τα ηχητικά ντοκουμέντα του EMI Archive Trust (πάνω από 100.000 ηχογραφήσεις, που καλύπτουν μουσική, αστικές και αγροτικές παραδόσεις καθώς και προφορικές δημιουργίες που χρονολογούνται από το 1897 έως το 1914) ή τα αρχεία της πρώτης συνάντησης του Κινήματος των Αδεσμεύτων, που υπέβαλαν η Αλγερία, η Αίγυπτος, η Ινδία, η Ινδονησία και η Σερβία.
Πολλές συλλογές συμβάλλουν στην πληροφόρηση για γεγονότα του παρελθόντος και στην προώθηση της συμφιλίωσης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων για την αφομοίωση των αυτόχθονων παιδιών, που υποβλήθηκαν από τον Καναδά, τα αρχεία των ναζιστικών σφαγών του Μπάμπι Γιαρ που υποβλήθηκαν από την Ουκρανία και της ταινίας για το Ολοκαύτωμα του Claude Lanzmann, το Shoah και τα 200 ώρες αρχειακό υλικό της , που υποβλήθηκε από τη Γαλλία και τη Γερμανία.
Τρεις ενεπίγραφες συλλογές αφορούν τη μνήμη της δουλείας: έγγραφα που προτάθηκαν από κοινού από τη Γαλλία και την Αϊτή, άλλες που υποβλήθηκαν από κοινού από το Κουρασάο, την Ολλανδία, το Saint-Martin και το Σουρινάμ, και άλλα ακόμη από τον Μαυρίκιο.
Η ψηφιοποίηση και η δημοσίευση όλου του υλικού στο Διαδίκτυο καθιστούν την τεκμηριωτική κληρονομιά προσβάσιμη σε όλους, χωρίς να βλάπτονται τα πρωτότυπα έγγραφα εκθέτοντάς τα φυσικά. Καθώς η ψηφιοποίηση είναι δαπανηρή, η UNESCO υποστηρίζει βιβλιοθήκες, αρχεία και μουσεία, ιδίως στην Αφρική, στην Ακτή Ελεφαντοστού, στο Μάλι και στο Σουδάν.
Το ιερό της Δωδώνης βρίσκεται στη στενή κοιλάδα ανατολικά του Τόμαρου. Στην αρχαιότητα αποτελούσε το θρησκευτικό κέντρο της βορειοδυτικής Ελλάδας. Η Δωδώνη ήταν γνωστή για το ξακουστό μαντείο, που, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν το αρχαιότερο στην ελληνική επικράτεια, στοιχείο που επιβεβαιώνεται και από τις αναφορές του στα ομηρικά έπη. Ο Ηρόδοτος αναφέρει μύθο, που του είπαν οι ιερείς, όταν επισκέφθηκε τη Δωδώνη: από τη Θήβα της Αιγύπτου ξεκίνησαν δύο μαύρα περιστέρια (πελειάδες), από τα οποία το ένα πήγε στη Λιβύη, όπου ιδρύθηκε το ιερό του Άμμωνα Δία, και το άλλο ήλθε στη Δωδώνη και κάθισε επάνω σε μία βελανιδιά, το ιερό δένδρο του Δία, και με ανθρώπινη ομιλία υπέδειξε το σημείο όπου έπρεπε να ιδρυθεί το μαντείο του θεού. Από το θρόισμα των φύλλων του δένδρου και από το πέταγμα των πουλιών που φώλιαζαν σε αυτό, οι μάντεις ερμήνευαν τη βούληση του πατέρα των θεών.
Οι χρησμοί δίνονταν και με βάση το κελάρυσμα των νερών της ιερής πηγής και από τον ήχο χάλκινων λεβήτων που στέκονταν πάνω σε τρίποδες γύρω από το ιερό δένδροι αρχαιολογικές έρευνες επιβεβαίωσαν την αρχαιότητα του χώρου, καθώς η χρήση της θέσης ανάγεται στην Εποχή του Χαλκού. Η πρώτη λατρεία φαίνεται πως ήταν αυτή της θεάς Γης ή κάποιας γυναικείας θεότητας σχετικής με τη γονιμότητα, ενώ η λατρεία του Δία εισήχθη στη Δωδώνη από τους Σελλούς, κλάδο των Θεσπρωτών, και σύντομα εξελίχθηκε σε κυρίαρχη λατρεία. Μαζί του λατρευόταν η Διώνη, σύζυγός του, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ενώ σταδιακά προστέθηκε και η λατρεία της κόρης τους Αφροδίτης, και αυτή της Θέμιδας, που λατρευόταν μαζί με τη Διώνη ως «νάιοι θεοί», δηλαδή σύνοικοι και σύνναϊοι του Δία.
Στην αρχική του μορφή το ιερό ήταν υπαίθριο και οι διάφορες τελετουργίες πραγματοποιούνταν γύρω από το ιερό δένδρο. Από τον 8ο αιώνα π.Χ. έφθαναν εκεί και αφιερώματα από τη νότια Ελλάδα, ιδιαίτερα χάλκινοι τρίποδες, αγαλματίδια, κοσμήματα και όπλα, γεγονός που σχετίζεται και με την εγκατάσταση αποίκων από ελληνικές πόλεις στις ηπειρωτικές ακτές.
Η αρχή της οικοδομικής δραστηριότητας τοποθετείται στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., όταν κατασκευάσθηκε ο πρώτος μικρός ναός του Δία και τρεις ιωνικές στοές. Η μεγαλύτερη άνθηση σημειώθηκε τον 3ο αιώνα π.Χ., στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου (297-272 π.Χ.), ο οποίος έδωσε στο ιερό μνημειακό χαρακτήρα με την κατασκευή ναών, θεάτρου, βουλευτηρίου πρυτανείου και σταδίου. Ο χώρος καταστράφηκε το 219 π.Χ. από τους Αιτωλούς, αλλά ανοικοδομήθηκε και λειτούργησε μέχρι το 167 π.Χ., οπότε καταστράφηκε από τους Ρωμαίους. Νέες καταστροφές προκλήθηκαν στο ιερό το 88 π.Χ. από το Μιθριδάτη ΣΤ΄ Ευπάτορα, ηγεμόνα της σατραπείας του Πόντου, και τους Θράκες πολεμιστές του.
Το ιερό λειτούργησε με άλλο χαρακτήρα κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, ενώ το θέατρό του μετατράπηκε σε αρένα, την οποία επισκέφθηκε ο αυτοκράτορας Αδριανός γύρω στο 132 μ.Χ. Το μαντείο και οι γιορτές προς τιμή του Δία συνέχισαν να προσελκύουν τους πιστούς μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ., όταν η αρχαία λατρεία αντικαταστάθηκε από το Χριστιανισμό και στον χώρο του ιερού οικοδομήθηκαν χριστιανικές βασιλικές, ενώ η ιερή βελανιδιά κόπηκε.
