Ηταν τελικά λιμναίος οικισμός το Δισπηλιό; Μήπως ήταν παραλίμνιος; Ή μήπως τμήμα του είχε κατασκευαστεί πάνω στη λίμνη (σε πασσαλόπηκτα οικήματα), άλλο τμήμα στις όχθες της και άλλο λίγο πιο πέρα; Αυτό αναζητούν οι επιστήμονες, ξαναδιαβάζοντας τα ανασκαφικά δεδομένα και συνδυάζοντας έρευνες που γίνονται με τα μέσα διαφόρων επιστημών.
Τι έχουμε μάθει λοιπόν τα τελευταία χρόνια για τον νεολιθικό οικισμό που φαίνεται να είναι ο παλαιότερος του είδους του; Τα συμπεράσματα που έχουν εξαχθεί αλλά και η στόχευση των ερευνών προς κάποια σημεία, είναι πολύ ενδιαφέροντα. Ο ομότιμος καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας του ΑΠΘ κ. Κωνσταντίνος Κωτσάκης, μάς μιλά για τις ανακαλύψεις των τελευταίων ετών γύρω από τον οικισμό.
Το Δισπηλιό απέχει μόλις λίγα χιλιόμετρα από την Καστοριά και βρίσκεται στη θέση «Νησί», στη νότια όχθη της Ορεστιάδας λίμνης. Στο αρχαιολογικό πάρκο έχει δημιουργηθεί ενός είδους αναπαράστασης προϊστορικού λιμναίου οικισμού με οκτώ φυσικού μεγέθους καλύβες πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες, πλάι στη λίμνη. Ο χώρος προσέλκυσε την τελευταία χρονιά προ κορονοϊού περί τους 80.000 επισκέπτες. Ισως, με τα νέα συμπεράσματα, κάποια πράγματα να αλλάξουν, πάντως το εύρημα δεν παύει να είναι εξαιρετικό.
Το Δισπηλιό αποκάλυψε ο αείμνηστος αρχαιολόγος Γιώργος Χουρμουζιάδης, διενεργώντας ανασκαφές εκεί από το 1992 μέχρι το 2013. Ο κ. Κωτσάκης το ανέλαβε τα τελευταία χρόνια, με στόχο τη δημοσίευση του οικισμού, ως τιμή στον εκλιπόντα ανασκαφέα αλλά και ως επιστημονικό καθήκον. Η δουλειά ενός αρχαιολόγου ολοκληρώνεται μονάχα με την πλήρη δημοσίευση των ευρημάτων.
Ετσι λοιπόν, ο κ. Κωτσάκης έκανε κάποιες δοκιμαστικές τομές, προκειμένου να διερευνήσει μερικές πτυχές για τις οποίες είχε ερωτηματικά. Ο στόχος του δεν ήταν και δεν είναι να διενεργήσει πλήρη ανασκαφή, καθώς προέχει η μελέτη, όπως τονίζει καθ’ όλη τη συνομιλία μας.
Σύμφωνα με όσα αναφέρει, έχουν διασωθεί 1.000 πάσσαλοι από κορμούς δέντρων, ηλικίας περίπου 7500 χρόνων, που αποτελούσαν κύριο δομικό υλικό. Σώθηκαν επειδή ήταν βυθισμένοι σε μια λάσπη «που ίσως αποτελούσε το υπέδαφος εκείνης της εποχής. Δεν είμαι σε θέση να το βεβαιώσω, αλλά θεωρώ πιθανό ότι ίσως εκεί είναι ο παλιός βυθός μιας φάσης της λίμνης, η οποία ήταν μεγαλύτερη από όσο σήμερα.» Σπουδαίο εύρημα, που παραπέμπει σε πασσαλόπηκτες οικίες, ωστόσο, υπάρχουν ακόμα πολλά ερωτηματικά.
Ο καθηγητής σημειώνει πως οι προϊστορικοί αρχαιολόγοι ξέρουν ότι υπάρχουν «σπίτια τα οποία είναι κατασκευασμένα με ξύλινους πασσάλους και αυτό είναι ένα πράγμα που συμβαίνει σε όλη τη νεολιθική σε την όλη την Ελλάδα. Μάλιστα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και βορειότερα και στα Βαλκάνια- ενώ στην Μέση Ανατολή τα σπίτια είναι περισσότερο από πληθιά πήλινα.
Ο Χουρμουζιάδης είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ουσιαστικά κατασκευάζονταν πλατφόρμες πάνω στις οποίες ήταν τα σπίτια (επάνω από το νερό) και αυτό παρουσιάζει στο ανοιχτό μουσείο που λειτουργεί.»
Κάνοντας δοκιμαστικές τομές κατά τα έτη 2015 και 2016 ο συνομιλητής μας βρήκε στοιχεία που τον βοήθησαν να αποκαταστήσει τη στρωματογραφία του οικισμού. Αυτή η στρωματογραφία, μάλλον τον απομακρύνει πλέον από την εκδοχή της πλατφόρμας. Όπως δείχνει, τα πασσαλόπηκτα σπίτια δεν πρέπει να ήταν επάνω στη λίμνη, αλλά στις όχθες ή και λίγο πιο μακριά. Ηταν, πάντως, αραιά κατασκευασμένα.
Με βάση τις αρχαιολογικές ενδείξεις και τις ραδιοχρονολογήσεις με άνθρακα 14 τα ευρήματα χρονολογήθηκαν στη Νεολιθική εποχή από το 5600 έως το 3500. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα δομικά στοιχεία δεν είχαν χρονολογηθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια μέχρι τώρα, ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να διακρίνουμε ομάδες σύγχρονων πασσάλων όπως θα δούμε παρακάτω.
Χάρη σε μια πολύτιμη συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Βέρνης, έχουμε ακριβή στοιχεία για τη χρονολόγηση των πασσάλων, ρίχνοντας φως σε ένα θέμα που για τους επιστήμονες παρέμενε αναπάντητο από την ανακάλυψη του οικισμού.
Tο πρόγραμμα «EXPLO» του Ευρωπαϊκού Κέντρου Έρευνας (ERC) ύψους 6,5 εκ. ευρώ υλοποιείται από το ΑΠΘ σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια Βέρνης της Ελβετίας και Οξφόρδης της Μεγάλης Βρετανίας και μελετά αυτού του τύπου τους οικισμούς στα Βαλκάνια σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον, με την οικονομία που αναπτύσσουν, τις ιδιαιτερότητές τους κ.α.
Επιχειρώντας να λύσει τον γρίφο του τι αντιπροσωπεύουν οι πάσσαλοι, και ύστερα από βιβλιογραφική και άλλη έρευνα κατέληξε στη μέθοδο της δενδροχρονολόγησης. Στο πλαίσιό της δείγματα από όλους τους πασσάλους αποσπώνται και στη συνέχεια γίνεται η επεξεργασία τους στο εργαστήριο του Πανεπιστημίου της Βέρνης, το οποίο ειδικεύεται στη μέθοδο αυτή. Η Ελβετία έχει πολλά σημεία για έρευνα, αλλά το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο επεκτείνει τις εργασίες του και στην Ευρώπη και στον κόσμο.
Η χρονολόγηση γίνεται με βάση τους δακτυλίους που βρίσκονται στον κορμό κάθε δένδρου, όπου σχηματίζεται ένας δακτύλιος ετησίως. «Αυτό μας ενδιαφέρει γιατί οι πάσσαλοι που έχουν κοπεί την ίδια χρονιά μπορεί να αντιπροσωπεύουν ένα κτίσμα, κατασκευασμένο με πασσάλους», τονίζει ο κ. Κωτσάκης.
Για να μετατραπεί αυτή η σειρά των δακτυλίων σε πραγματικές ημερολογιακές χρονολογίες οι επιστήμονες χρειάζονται ένα σταθερό σημείο. Η μέθοδος του Ανθρακα 14 στην περίπτωση του ξύλου έχει απόκλιση 30 μέχρι και 60 ετών, επομένως δεν είναι χρήσιμη.
Κατά εξαιρετική τύχη, στην περίπτωση του Δισπηλιού στηρίχθηκαν σε ένα ηλιακό φαινόμενο. «Κατά καιρούς μεγάλες ηλιακές καταιγίδες έχουν ως αποτέλεσμα να δέχεται η γη αυξημένη ακτινοβολία. Η αύξηση της ακτινοβολίας επηρεάζει τις ραδιοχρονολογήσεις, αυξάνοντας το ποσοστό του Άνθρακα 14 που υπάρχει στην ατμόσφαιρα. Μια τέτοια δραματική αύξηση έχει παρατηρηθεί στα ετήσια στρώματα πάγου της Ανταρκτικής και έχει χρονολογηθεί ακριβώς στο 5259», σημειώνει ο καθηγητής.
Έτσι, η σειρά δακτυλίων του Δισπηλιού απέκτησε σταθερό σημείο και οι χρονολογήσεις των πασσάλων ακρίβεια έτους. «Με βάση αυτή τη χρονολογημένη πλέον σειρά μπορέσαμε με τον συνεργάτη μου στο πρόγραμμα EXPLO ερευνητή Δρ. Τρύφωνα Γιαγκούλη, ομαδοποιώντας πασσάλους που κόπηκαν την ίδια χρονιά, να διακρίνουμε τις κατόψεις των οικημάτων, να υπολογίσουμε ακριβώς τη διάρκεια ζωής τους, να εντοπίσουμε επιδιορθώσεις ή προσθήκες που έγιναν, και να αποκαταστήσουμε τη χρονική διαδοχή τους» σημειώνει ο κ. Κωτσάκης. Είναι η πρώτη φορά, σε όλα τα Βαλκάνια, που ένας προϊστορικός οικισμός αποκαλύπτει πληροφορίες τέτοιας υψηλής ακρίβειας, πολύτιμες για την κατανόηση της ζωής των ανθρώπων αυτών.
Ενδεικτικά μερικές χρονολογήσεις σπιτιών στο Δισπηλιό είναι στο 5600 π.Χ. (το αρχαιότερο μέχρι τώρα), ενώ ακολουθούν και άλλα στα 5300, 5322, 5349, 5311, 5294. Οι πάσσαλοι είναι κυρίως από δέντρο συγκεκριμένου είδους κέδρου. Χάρη στον προσδιορισμό του έτους, οι επιστήμονες μπορούν να παρακολουθήσουν και επισκευές στα οικήματα αυτά.
Διαπίστωσαν ότι στο Δισπηλιό τα οικήματα είναι αραιά τοποθετημένα, όχι σε συστάδες, και δεν χτίζονται σταθερά στο ίδιο μέρος, πρακτικές που οι αρχαιολόγοι γνωρίζουν ότι υιοθετούνται από άλλες νεολιθικές κοινότητες.
Στο πρόγραμμα εργάζονται 35 ερευνητές και μεγάλο μέρος των ερευνών σχετίζεται με το φυσικό περιβάλλον και με τη διαχείριση του ανθρώπου στη γη, τα ζώα, την παραγωγή τροφής κ.α. Από αυτά τα συμπεράσματα, ο κ. Κωτσάκης ελπίζει να γίνει κατανοητό πώς επελέγη η συγκεκριμένη τοποθεσία, ποια ακριβώς σημεία και στοιχεία είχαν βρει ενδιαφέροντα οι νεολιθικοί άνθρωποι.
Ένα ερώτημα στο οποίο αναζητά απάντηση είναι γιατί η επιλογή της λίμνης ενώ στη Θεσσαλία για παράδειγμα, οι οικισμοί ήταν σε λόφους. Το Δισπηλιό πάντως, όπως λέει, είναι η αρχαιότερη εγκατάσταση κοντά σε λίμνη για τα Βαλκάνια και φαίνεται να έχει περισσότερες σχέσεις με παρόμοιες εγκαταστάσεις σε αυτά. Σημειώνουμε, ως προς τα αγγεία και τα εργαλεία, πως η παρουσία οψιανού (σπάνιου ηφαιστειακού πετρώματος με το οποίο κατασκευάζονται λίθινα εργαλεία) από τη Μήλο αλλά και από τα Καρπάθια, υποδηλώνει τη θέση του Δισπηλιού σε ένα ευρύτερο δίκτυο ανταλλαγών και επικοινωνίας από το στον βορρά και αντίστροφα.
Επόμενο βήμα, ανάμεσα σε άλλα, είναι η δημιουργία ψηφιακής εγκατάστασης σε κέντρο πληροφόρησης που θα λειτουργεί στον χώρο. Εκεί θα υπάρχουν μέσα εικονικής πραγματικότητας, χάρη στα οποία ο επισκέπτης θα ενημερώνεται για το Δισπηλιό, τους κατοίκους του και τη ζωή τους κατά τη νεολιθική περίοδο. Είναι μια πρόταση προς την Περιφέρεια και αναμένονται κονδύλια.
Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται στις αρχές του 2025.
