Έρχονται οι θεσμοί, φεύγουν οι θεσμοί, τι τέλος πάντων είναι αυτοί οι θεσμοί; Μπήκαν δυναμικά στη ζωή μας τα τελευταία χρόνια και στο λεξιλόγιό μας. Τους συνηθίσαμε στον πληθυντικό, γιατί αντικατέστησαν την πάλαι ποτέ τρόικα.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα
Τι είναι, όμως, οι θεσμοί ή καλύτερα ο θεσμός στον ενικό;
Θεσμός από το ρήμα τίθημι, που σημαίνει θέτω, βάζω, τοποθετώ. Τα δυο από τα τρία ρήματα τα υπογραμμίζουμε, γιατί χωρίς άλλο είναι ομόρριζα της λέξης που εξετάζουμε.
Ὁ θεσμός, τοῦ θεσμοῦ αρχικά ήταν κάθε νόμος που ετίθετο σε επιγραφές, για να είναι ορατός στους πολίτες, να τον βλέπουν και να μην έχουν δικαιολογία ότι δεν τον γνωρίζουν. Ταυτόχρονα ὁ θεσμός είχε στη συνείδηση των αρχαίων Ελλήνων μια έντονη σημασιολογική φόρτιση, γιατί αναφερόταν στους νόμους εκείνους που είχαν καθιερώσει οι θεοί και είχαν ιερό χαρακτήρα. Έκαναν λόγο, λοιπόν, οι παλιοί για θεσμούς εἰρήνης, για παράδειγμα, εννοώντας μια συγκεκριμένη τελετουργία που αναφερόταν στις διαδικασίες εκείνες που έπρεπε να γίνουν σεβαστές από την μια και την άλλη παράταξη προκειμένου να υπάρχει ειρήνη.
Πολύ γρήγορα ὁ θεσμός ή οἱ θεσμοί έγιναν δηλωτικοί των κανόνων δικαίου ή του οργάνου εξουσίας που καθιερωνόταν με νόμο. Χαρακτηριστικό είναι για τους Αθηναίους ότι ονόμαζαν θεσμούς ειδικά τους νόμους του Δράκοντος, επειδή καθένας τους άρχιζε με τη λέξη θεσμός. Από αυτή τη σημασία προκύπτει και ο θεσμοθέτης και το ρήμα θεσμοθετῶ.
Θεσμός ήταν στην αρχαιότητα ακόμη και το δικαστήριο του Αρείου Πάγου, αλλά και καθετί ορισμένο και συγκεκριμένο. Τεθμός Ἡρακλέους, για παράδειγμα, καλούνταν οι Ολυμπιακοί αγώνες.
Από τους θεσμούς του Δράκοντος φθάσαμε σήμερα στους θεσμούς που σηματοδοτούν το ορισμένο, το συγκεκριμένο που καθιερώνεται με την επανάληψη και μια σχετική ομοιομορφία. Καθετί, επίσης, με πολύ ουσιαστική σημασία για τη ζωή του ανθρώπου είναι θεσμός. Ο θεσμός της οικογένειας, ο θεσμός της θρησκείας, ο θεσμός του σχολείου είναι μερικά μόνο παραδείγματα που δείχνουν ότι η ζωή δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς θεσμούς. Και αυτό που επαναλαμβάνεται γίνεται θεσμός.
Έτσι, λοιπόν, η τρόικα ήταν μια πιο ανώδυνη λέξη, γιατί δεν περιείχε το στοιχείο της μονιμότητας ούτε γεννούσε το δέος που ενδεχομένως γεννά κάθε θεσμός, αφού αυτός, όπως είδαμε, ζει μέσα στο χρόνο.
Οι Αθηναίοι είχαν και μια ειδική γιορτή τα Θεσμοφόρια, με τα οποία τιμούσαν τη θεά Δήμητρα, προστάτιδα των παραδόσεων και των θεσμών. Τα Θεσμοφόρια έδειχναν την αγάπη των Αθηναίων για τη σταθερότητα, τις γιορτές, τον οικογενειακό βίο.
Φανταστείτε να καθιερωθούν σύγχρονα Θεσμοφόρια για τους θεσμοφύλακες θεσμούς του οικονομικού μας βίου.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
