Με αφορμή την εθνική επέτειο που πλησιάζει θα μιλήσουμε για ήρωες και ηρωισμό αποτίοντας ελάχιστο φόρο τιμής σε όλους εκείνους που έκαναν το σχεδόν αδύνατο δυνατό.
Γράφει η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα
Ὁ ἥρως, τοῦ ἥρωος είναι λέξη πολύ παλιά, με ιδιαίτερη σημασία. Την βλέπουμε στις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής και θεωρείται πιθανόν ότι συνδέεται με το θεωνύμιο της Ήρας. Μια άλλη εκδοχή την θέλει να ανάγεται στην ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ser-, που έχει την έννοια προστατεύω, προφυλάσσω, υπηρετώ. Από εδώ έρχεται ο αγγλικός servant, πληροφορία που μας βοηθά να αντιληφθούμε ότι ο ἥρως ήταν ένα είδος προστάτη και υπερασπιστή των αρχών και της εδαφικής ακεραιότητας ενός τόπου.
Χρησιμοποιούνταν ως επίθετο τιμητικό και δινόταν στους αρχηγούς πολεμιστές της Τροίας και κυρίως σε όλους όσους αγωνίζονταν στο πλευρό των Ελλήνων που στα μυκηναϊκά χρόνια ονομάζονταν ἥρωες Δαναοί, ἥρωες Ἀχαιοί. Στα δυο έπη, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όμως, με τον όρο ἥρως προσδιόριζαν όχι μόνο τους αγωνιστές, αλλά και τους αοιδούς, τους κήρυκες, αλλά και κάθε ελεύθερο άνθρωπο.
Παρόλη την κάπως γενικότερη σημασία της, παρατηρούμε ότι, από τα πρώτα χρόνια της χρήσης της, η λέξη προσδίδει μια σπουδαιότητα στο πρόσωπο που συνοδεύει. Μάλιστα μόνο οι ηγεμόνες των αρχαίων είναι ήρωες, οι λαοί αντιθέτως λέγονται άνθρωποι.
Για ήρωες, ηρωισμούς και ηρωικές πράξεις κάνουν λόγο τα δυο έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια· γι’ αυτό είναι άλλωστε ηρωικά έπη και όχι διδακτικά.
Στην ιστορική περίοδο οι ήρωες απέκτησαν μεγαλύτερη σπουδαιότητα και υψώθηκαν πάνω από τους κοινούς θνητούς. Τα κατορθώματά τους θεωρήθηκαν μεγάλης σημασίας. Στην αρχαϊκή εποχή πίστευαν ότι οι ὄλβιοι ἥρωες πήγαιναν μετά τον θάνατό τους στις νήσους των Μακάρων, έναν τόπο σαν τον δικό μας Παράδεισο. Ο Πίνδαρος από την Θήβα (517 π.Χ. – 437 π.Χ.), λυρικός ποιητής της αρχαιότητας, θεωρεί ότι οι ήρωες είναι μια ιδιαίτερη κατηγορία ανθρώπων, ένα είδος ημιθέων, η ενδιάμεση γενιά μεταξύ θεών και θνητών. Κατά την άποψή του λατρεύονταν ιδιαιτέρως.
Οι ἥρωες ήταν εξάλλου οι καρποί θεών, όταν έσμιγαν με θνητές ή το αντίστροφο, αλλά και εκείνοι που με τον έναν ή άλλο τρόπο είχαν ευεργετήσει τους ανθρώπους. Ο Θησέας ήταν ήρωας, το ίδιο και ο Δαίδαλος, ο μυθικός καλλιτέχνης.
Ἥρωες αργότερα ονομάσθηκαν οι δευτερεύοντες τοπικοί θεοί, οι αρχηγοί των γενών, οι ιδρυτές των πόλεων, που λατρεύονταν στα ἡρῶα με γιορτές που γίνονταν κάθε χρόνο προς τιμήν τους.
Λίγο αργότερα καθένας που έκανε μια σπουδαία πράξη ήταν ἥρως.
Μια παράξενη σημασία της λέξης, την οποία συναντάμε σε συγγραφείς της ελληνιστικής εποχής, ήταν αυτή του αποθανόντος. Ο μακαρίτης ονομαζόταν ἥρως, γιατί προφανώς θα είχε μεταβεί στην χώρα των Μακάρων, μακριά από τις επίγειες θλίψεις και στενοχώριες.
Θηλυκό του ἥρως ήταν η ἡρῷσσα, ἡρωίς ή ἡρωίνη, λεκτικοί τύποι που επίσης χρησιμοποιούνται, για να περιγράψουν την γυναίκα που είχε πεθάνει. Η ἡρωίς έμεινε σε μας στην αιτιατική ηρωίδα, ενώ η ηρωίνη απέκτησε άλλη σημασία, γιατί, όποιος την γεύεται, μάλλον ονειρεύεται ότι είναι ήρωας.
Για μας ήρωας και ηρωίδα είναι εκείνος και εκείνη που έκαναν πράξεις γενναιότητας και αυτοθυσίας. Τα παλληκάρια της Πίνδου, οι γυναίκες των μετόπισθεν, οι ηρωικές νοσοκόμες που πάλεψαν με αυταπάρνηση.
Ήρωες βλέπουμε όχι μόνο στον πόλεμο, αλλά και στην καθημερινή ζωή, να τα βγάζουν πέρα σε δύσκολες περιστάσεις.
Οι ήρωες γεννούν τον θαυμασμό, γίνονται ινδάλματα και πρότυπα.
Ήρωες έχουμε και σε θεατρικά, κινηματογραφικά έργα, σε μυθιστορήματα ή τηλεοπτικές σειρές. Αυτή η έννοια αποτελεί απόδοση στα ελληνικά του ελληνογενούς γαλλικού όρου héros.
Κάποτε ο ήρωας πρωταγωνιστεί αρνητικά σε γεγονότα και καταστάσεις, γίνεται ήρωας των δυσμενών εξελίξεων, ευθύνεται για δυσάρεστα περιστατικά.
Ο ήρωας δίνει το ελληνικό δυναμικό παρόν και σε άλλες γλώσσες, στα αγγλικά hero, héroe στα ισπανικά κ.λ.π.
Ο ήρωας έχει για συνώνυμα τον ημίθεο, υπεράνθρωπο, γενναίο, ανδρείο, τολμηρό, αντρειωμένο, παλληκάρι, ατρόμητο, λεβέντη, άντρα, πρότυπο.
Όλα αυτά μπορούν να αποτελέσουν χαρακτηρισμούς των ηρώων του έπους του ’40.
Αντλούμε από τον ηρωισμό τους σε έντονα αντιηρωικές εποχές.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
