Ο λόγος για τον αέναο, τον διαρκή και συνεχή, με αφορμή την αέναη προσπάθεια, τους αέναους κόπους και δυσκολίες όλων.
Της Σοφίας Μουρούτη Γεωργάνα
Ὁ ἀέναος δεν σταματά ποτέ. Η λέξη είναι πολύ παλιά και την συναντάμε πρώτη φορά στον Ησίοδο, τον 8ο αιώνα π.Χ., στο έργο του Ἔργα καὶ Ἡμέραι. Σε αυτό το διδακτικό έπος, που ο ποιητής το έγραψε με αφορμή μια δικαστική διαμάχη που είχε με τον αδελφό του Πέρση. Εκεί μια βρύση, μια κρήνη χαρακτηρίζεται ἀέναος, κυλά διαρκώς, με άλλα λόγια, είναι αστείρευτη.
Ἀεί (=πάντα) το πρώτο συνθετικό της λέξης και το ρήμα νάω, που σημαίνει ρέω. Για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι, *ἀέν-ναος είναι η αρχική ρίζα που ανάγεται στο αἰέν. Αυτό ήταν μια παλιά πτώση του ουσιαστικού αἰών (= αιώνας) που είχε η ελληνική γλώσσα και λεγόταν τοπική. Ταυτόχρονα ήταν τύπος του αρχαίου επιρρήματος ἀεί (= πάντα).
Ο ἀέναος συνεπώς έχει μέσα του κάτι από την συνέχεια του αιώνα, κάτι από το πάντοτε, κάτι από την κίνηση και την αδιάκοπη ροή.
Ας τον δούμε λίγο πιο κοντά και ας πούμε ότι ἀέναος στην αρχαιότητα ήταν μια βρύση, μια λίμνη. Ἀέναον επίσης χαρακτηριζόταν τὸ κλέος, ή δόξα που έμενε και στους απογόνους.
Το επίθετο ἀέναος συνόδευε ταυτόχρονα τα δείπνα που γίνονταν στο Πρυτανείον της Αγοράς των Αθηνών, όπου σιτίζονταν οι πρυτάνεις, αλλά και όλα τα φιλοξενούμενα πρόσωπα της πόλης. Επειδή εκεί η σίτιση ήταν διαρκής, τα τραπέζια ονομάζονταν ἀέναα.
Ο αέναος συγγενεύει ετυμολογικά με το νάμα, το γλυκό κόκκινο κρασί που χρησιμοποιείται στη Θεία Ευχαριστία. Νάμα σε πιο λόγια ελληνικά είναι η πηγή (αφού εξάλλου η αρχική έννοια ήταν πηγή και ποταμός), ενώ στον πληθυντικό τα νάματα της ελευθερίας, της παιδείας, της θρησκείας, της δικαιοσύνης είναι αυτές οι αξίες και τα ιδεώδη με τις οποίες διαποτίζεται κάποιος, τα ιδανικά που κυλούν στο αίμα του.
Άλλες λέξεις που ανήκουν στην ίδια μεγάλη οικογένεια του νάω είναι ο Ζεύς Νάιος, μια από τις ονομασίες του Δία της Δωδώνης. Τον αποκαλούσαν έτσι, γιατί ήταν ο θεός της διάσημης πηγής δίπλα στο ιερό του.
Εκτός από το Δία της πηγής, ο Νηρεύς, θεός θαλάσσιος, οι Νηρηΐδες, νύμφες της θάλασσας, αλλά και οι -λιγότερο γνωστές- Νηΐδες, οι νύμφες των ποταμών και της πηγής έχουν μέσα τους το νάω.
Το δεύτερο συνθετικό το βρίσκουμε επίσης και στο λατινικό nutrio (= θηλάζω, τρέφω), από το οποίο τα nutrition ( διατροφή στα αγγλικά και γαλλικά) κ.ά. Το nutrio συνδέθηκε με την ροή του μητρικού γάλακτος, πηγή ευεργεσίας για το μωρό.
Ας έλθουμε στον νεοελληνικό αέναο. Αέναη είναι η ροή του χρόνου, αέναη η χαρά των υποψηφίων που τελειώνουν οι εξετάσεις τους, αέναος ο ενθουσιασμός μας για τον ερχομό του καλοκαιριού.
Αέναη είναι η προσπάθεια για μια καλύτερη ζωή, γιατί για κάτι τέτοιο αενάως προσπαθούμε ή αέναα θα πρότειναν οι πιο δημοτικιστές.
Συνώνυμα για τον αέναο, εκτός από τον συνεχή, διαρκή και ασταμάτητο είναι ο αιώνιος, αΐδιος, διηνεκής, παντοτινός, αμείωτος, ακατάπαυστος, αδιάκοπος, παντοτινός. Ενώ αν μας ζητούσαν τα αντώνυμα, θα γράφαμε τον περιστασιακό, παροδικό, προσωρινό.
*Η Σοφία Μουρούτη – Γεωργάνα είναι φιλόλογος και διδάσκει στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας
