Η Ιταλία στην εποχή του Τράμπ: Ο ρόλος της στη θύελλα που έρχεται
Του Δημήτρη Γ. Απόκη*
Στις διεθνείς σχέσεις συνηθίζουμε να αναφερόμαστε στις σημαντικές χώρες, εννοώντας τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Ρωσία, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, την Κίνα, την Ιαπωνία. Ταυτόχρονα υπάρχει και ένα δεύτερο γκρουπ χωρών, που χαρακτηρίζονται περιφερειακές δυνάμεις, όπως το Ιράν, η Ινδία, το Μεξικό, το Ιράν, η Βραζιλία, η Αργεντινή, το Ισραήλ, και το Πακιστάν.
Μέσα σε όλη αυτή τη συζήτηση υπάρχει μια χώρα, η οποία περνά απαρατήρητη, αλλά παρόλα αυτά από τότε που η ανθρωπότητα έχει αρχίσει να κάνει μετρήσεις βρίσκεται ανάμεσα στις δέκα πρώτες οικονομίες του κόσμου. Πρόκειται για την Ιταλία, μια χώρα η οποία επανέρχεται στο προσκήνιο και αναμένεται να παίξει σημαντικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις.
Πριν όμως συμβεί αυτό όλα δείχνουν ότι η Ιταλία, θα περάσει από μια κατάρρευση. Η σημερινή Ιταλία εδώ και αρκετό καιρό, είναι μια χώρα με πολλές δυσλειτουργίες. Στην πραγματικότητα είναι οικονομικά κατεστραμμένη. Μόνο η Ελλάδα και η Ιαπωνία, έχουν αυτή τη στιγμή χειρότερους οικονομικούς δείκτες. Ο τραπεζικός τομέα της έχει τα μεγαλύτερα ανοίγματα στον κόσμο. Το ποσοστό ανεργίας είναι τρομερά υψηλό. Το δημογραφικό της αντιμετωπίζει σημαντικό πρόβλημα εδώ και τριάντα χρόνια. Ο πληθυσμός είναι υπερβολικά γερασμένος και δεν φαίνεται προοπτική ανάκαμψης στον ορίζοντα. Το σύστημα συνταξιοδότησης είναι ανάμεσα στα πιο προβληματικά του πλανήτη και η γενιά των αποκαλούμενων Baby Boomers, ακόμη δεν έχει αρχίσει να βγαίνει στη σύνταξη. Η οικονομία της λαβώθηκε σημαντικά στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης στην Ευρώπη, και στην ουσία έχει να δει ουσιαστική οικονομική ανάπτυξη από το 1998. Σαν αποτέλεσμα όλων αυτών η αξιοπιστία του πολιτικού συστήματος βρίσκεται στο χαμηλότερο δυνατό επίπεδο.
Η συνολική εικόνα δείχνει μια πορεία κατάρρευσης, με δεδομένο ότι η Ιταλία, ως μοντέρνα πολιτική οικονομία έχει τελειώσει εδώ και πολύ καιρό. Υπάρχουν πολλά διαρθρωτικά ζητήματα που ενσωματώνονται στο ευρωπαϊκό σύστημα, τα οποία θα μπορούσαν να οδηγήσουν ολόκληρο το οικοδόμημα σε κατάρρευση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες που αποσύρονται από την παγκόσμια τάξη είναι ένα. Ο θάνατος της Ιταλίας είναι ένα άλλο. Με κόστος πάνω από 2 τρις δολάρια, το ιταλικό σύστημα δεν είναι πολύ μεγάλο για να αποτύχει, αλλά είναι πολύ μεγάλο για να σωθεί.
Αλλά από τη σήψη του σημερινού συστήματος, από το τέλος μιας Ευρώπης που είναι ενωμένη και ελεύθερη, κάτι νέο πρόκειται να επέλθει. Ίσως είναι ακριβέστερο να πούμε ότι κάτι παλιό πρόκειται να επιστρέψει.
Το ιταλικό έδαφος είναι κάτι διαφορετικό από οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη. Η κοιλάδα του Πάδου είναι μια πλούσια γη με ένα τέλειο κλίμα, σχεδόν εγκλωβισμένη από μερικά από τα πιο τραχιά βουνά του κόσμου. Ολόκληρος ο βόρειος ορίζοντας του Πάδου είναι οι Ευρωπαϊκές Άλπεις. Ακόμη και με τη σημερινή τεχνολογία και τους αιώνες της οικοδόμησης υποδομών εκεί που μέχρι πρόσφατα ήταν η πλουσιότερη ήπειρος του κόσμου, οι Άλπεις εξακολουθούν να παραμένουν ένα τεράστιο εμπόδιο στην επικοινωνία. Στα νότια, τα Απένινα Όρη, είναι σίγουρα λιγότερο επιβλητικά, αλλά η απόλυτη έλλειψη μεγάλων τεμαχίων επίπεδων εκτάσεων, καθιστούν αδύνατη την αμφισβήτηση της οικονομικής και πολιτικής δύναμης της κοιλάδα του Πάδου.
Στη γειτονιά της κοιλάδας του Πάδου, δεν υπάρχουν σημαντικές απειλές. Στα βόρεια – πέρα από τις Άλπεις – είναι η Ελβετία και η Αυστρία, ένα γερμανικό ζεύγος χωρών που ασχολούνται πολύ περισσότερο με τα ζητήματα της Βόρειας Ευρώπης. Στα ανατολικά είναι τα μικρά και συχνά προβληματικά κράτη των δυτικών και νότιων Βαλκανίων: Σλοβενία, Κροατία, Βοσνία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Σκόπια, Κοσσυφοπέδιο και Ελλάδα. Κανένα από τα οποία – μεμονωμένα ή σε συνεννόηση – δεν μπορούν να φτάσουν το οικονομικό μέγεθος της Ιταλίας, και κανένα από αυτά – ούτε μεμονωμένα ούτε σε συνεννόηση – δεν δημιουργούν απειλή για την ασφάλεια της Ιταλίας. Το αντίθετο μάλιστα. Το γεγονός ότι βρίσκονται σχεδόν σε διαρκή κρίση δίνει στην Ιταλία, μια ασπίδα ασφάλειας. Στα νότια κατά μήκος της Μεσογείου βρίσκεται η Βόρεια Αφρική, μια περιοχή που δεν ενέχει σημαντικό κίνδυνο για τη Νότια Ευρώπη. Στα Νότια βρίσκεται η Γαλλία. Μπορεί οι Ιταλοί να έχουν κάποιες διαφορετικές απόψεις από τους Γάλλους, αλλά το γεγονός ότι τα σύνορα μεταξύ των δυο είναι οι Άλπεις, και η έξοδος της κοιλάδας του Πάδου, βρίσκεται στα ανατολικά της Γαλλίας στην Αδριατική, είναι πολύ σπάνιο για τις δυο χώρες να συγκρουστούν.
Με έναν σχετικά αξιοπρεπές ναυτικό η κοιλάδα του Πάδου, είναι απόλυτα ασφαλής, διότι στην ουσία είναι ένα νησί αποκομμένο από την Ευρώπη, ακόμα και από την υπόλοιπη Ιταλία. Σε αυτό ακριβώς το γεγονός βρίσκεται το μέλλον της Ιταλίας.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η κοιλάδα του Πάδου, ήταν ένα από τα ισχυρά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης και της ευρύτερης Μεσογείου. Η φυσική της απομόνωση, την έκανε μια λογική επιλογή για σύναψη συμφωνιών, για την οικοδόμηση υποδομών απαραίτητων για την οικονομική ευμάρεια της ευρύτερης περιοχής, και για το ρόλο του διαμεσολαβητή, σε οτιδήποτε είχε σημασία.
Ένα από τα πλεονεκτήματα του συστήματος διεθνούς ασφάλειας που είχαν εγκαταστήσει και στήριζαν οι ΗΠΑ, μετά τον πόλεμο, ήταν ότι η γεωγραφία δεν μετρούσε και τόσο πολύ, με αποτέλεσμα χώρες χωρίς στρατηγική γεωγραφική θέση, να καταφέρνουν να παίζουν σημαντικό ρόλο. Αυτό είχε μειώσει τη σημασία της κοιλάδας του Πάδου.
Καθώς το σύστημα Bretton Woods διευρύνονταν, και η ευρωπαϊκή ήπειρος ενώνονταν κάτω από την Ευρωπαϊκή Ένωση, η κοιλάδα του Πάδου, έχασε τη σημασία της, και σαν αποτέλεσμα μειώθηκε και ο ρόλος της Ιταλίας.
Η τακτική του Αμερικανού Προέδρου, Ντόναλντ Τράμπ, στην πρόσφατη Σύνοδο Κορυφής του G7, στον Καναδά, δείχνει ότι το σύστημα που ευνόησε τόσο πολύ τον υπόλοιπο κόσμο και την Ευρώπη, οδηγείται στο τέλος του. Αφαιρώντας την παγκόσμια σταθερότητα, την ΕΕ, και το ΝΑΤΟ, τα οποία στήριζαν και για τα οποία πλήρωναν οι ΗΠΑ, αναδιαμορφώνοντας τους δίαυλους προσφοράς του παγκοσμίου συστήματος, σε πετρέλαιο και προϊόντα, και η σημασία της κοιλάδας του Πάδου, επανέρχεται δυναμικά.
Όπως η κοιλάδα του Πάδου, είναι κάτι ξεχωριστό από την Ιταλία, έτσι και η ίδια η κοιλάδα δεν είναι κάτι συνολικό. Οι πόλεις της Βόρειας Ιταλίας, έχουν τόσο διαφορετικές ταυτότητες και ιστορική κληρονομιά, μεταξύ τους, όσο και οι ευρωπαϊκές χώρες μεταξύ τους. Η Βερόνα, η Πάρμα, η Μπολόνια, το Μιλάνο, η Βενετία, το Τορίνο, η Γένοβα, ήταν ανεξάρτητες πόλεις – κράτη από την εποχή της πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, μέχρι την επανένωση της Ιταλίας στα 1870. Αυτό σημαίνει ότι δρούσαν αυτόνομα, και η έμφαση σε κάθε τι ιταλικό ανέκαθεν ήταν στην διαφοροποίηση.
Στον κόσμο της ενέργειας, οι Ιταλοί διατηρούν ένα από τα πιο ποικίλα σύνολα διυλιστηρίων στον κόσμο, ικανά να πάρουν οποιοδήποτε ακατέργαστο προϊόν και να το επεξεργαστούν σε οποιοδήποτε τελικό προϊόν. Η Ιταλία, σήμερα, διαθέτει τη διπλάσια δυνατότητα από ότι έχει ανάγκη σε διυλιστήρια. Αυτό δίνει στους Ιταλούς το πλεονέκτημα να είναι η πηγή κατεργασμένου προϊόντος σε μια περιοχή τριών χιλιάδων μιλίων, ενός κόσμου όπου η ενεργειακή ασφάλεια είναι άπιαστο όνειρο.
Στον κόσμο της μεταποίησης, οι Ιταλοί κάνουν τα πράγματα λίγο διαφορετικά. Για τους Ιταλούς, τα εμπορεύματα δεν αφορούν τις γραμμές συναρμολόγησης ή την αποδοτικότητα, αυτό συμβαίνει σε οικονομίες κλίμακας και ομοιογένειας. Οι ιταλικές πόλεις ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Δεν μοιράζονται. Τα διατηρούν όλα εγχώρια, με αποτέλεσμα ο στόχος να έχει να κάνει με την έκφραση και την τελειότητα. Το είδος των μακροχρόνιων, πολυεθνικών αλυσίδων εφοδιασμού που μπορούν να επιβιώσουν μόνο σε έναν κόσμο σταθερότητας και παγκόσμιας πρόσβασης στην αγορά δεν είναι κάτι που οι Ιταλοί κάνουν καλά. Σκεφτείτε τη Fiat. Έτσι, αντί να παράγουν μαζικά επισκευάσιμα αντικείμενα, οι Ιταλοί κατασκευάζουν χειροποίητα προϊόντα που θα μπορούσαν εύκολα να θεωρηθούν ως τέχνη. Σκεφτείτε τη Lamborghini και τη Versace. Αυτού του είδους τα προϊόντα επιβιώνουν μια χαρά όταν ο κόσμος καταρρέει.
Το πρόβλημα με αυτό το μοντέλο όμως είναι η εργασία. Χρειάζεται κυριολεκτικά μια ζωή για να εκπαιδευτεί ένας τεχνίτης της Ferrari. Πρόκειται για κάτι που οι νέες τεχνικές κατασκευής που σαρώνουν τον αμερικανικό βιομηχανικό χώρο δεν μπορούν να ενσωματώσουν. Οι Ιταλοί δεν έχουν πρόβλημα με τους μετανάστες μόνο για τους τυπικούς θρησκευτικούς, εθνοτικούς και οικονομικούς λόγους, αλλά και για το ότι οι μετανάστες απλά δεν μπορούν να βοηθήσουν με το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η κοιλάδα του Πάδου. Δεν πρόκειται για κάτι καινούργιο και δεν αφορά μόνο τους ξένους.
Η κοιλάδα του Πάδου, ενάντια στο νότο της Ιταλίας είναι μια μελέτη πολικών αντιθέτων. Η πολυπλοκότητα και η παραγωγικότητα της κοιλάδας του Πάδου, έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη στατική σήψη, τη διάλυση του δημοσίου, το οργανωμένο έγκλημα και τη φτώχεια του Νότου. Μεταξύ της ενοποίησης και του 1940, οι νότιοι Ιταλοί μετακινήθηκαν μαζικά για να εργαστούν στα βόρεια εργοστάσια. Αυτό ήταν σε μια εποχή που τα αισθήματα της Βόρειας Ιταλίας προς πολλούς στη Νότια Ιταλία ήταν σχεδόν ρατσιστικά. Σήμερα, ο πληθυσμός του νότου είναι μικρότερος και ασθενέστερος, σε σχέση με το βορρά περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Βρίσκεται ήδη σε δεινή κατάσταση και οι βορειοί φοβούνται τη νότια εισερχόμενη μετανάστευση, σχεδόν όσο αντιστέκονται στα κύματα των μεταναστών από την Αφρική.
Η Βόρεια Ιταλία δεν χρειάζεται τη νότια Ιταλία για τίποτα με την παραδοσιακή έννοια, δηλαδή, εργασία, αγορά, κεφάλαιο, τεχνολογία, τρόφιμα, ακόμη και στρατηγικό βάθος. Αυτό που χρειάζεται η κοιλάδα του Πάδου, είναι η ελεύθερη πρόσβαση στη Μεσόγειο για εισροές πετρελαίου και εμπορικές εκροές, και ίσως τα διυλιστήρια στις τις νότιες ακτές. Χρειάζεται τη Νότια Ιταλία αποκομμένη έτσι ώστε να μπλοκάρονται οι νότιοι Ιταλοί και οι μετανάστες. Πρέπει να μπορεί να αντιμετωπίζει το νότο ως κατεχόμενο έδαφος.
Υπάρχει, πραγματικά, μόνο ένα κυβερνητικό σύστημα που μπορεί να υλοποιήσει κάτι τέτοιο και θυμίζει πολύ την εποχή του Μουσολίνι. Είχε καθιερωθεί στην Ιταλία μια δεκαετία πριν από την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία στη Γερμανία για πολλούς από τους ίδιους λόγους.
Αν υποθέσουμε ότι οι Ιταλοί της Κοιλάδας του Πάδου, καταφέρουν να περιορίσουν και να συγκρατήσουν τους Ιταλούς του νότου, δεν υπάρχει καμία ανάγκη να βγουν πιο έξω. Η κοιλάδα του Πάδου, θα γίνει και πάλι κομβικό σημείο, μεταξύ της Μέσης Ανατολής και Αφρικής από τη μια πλευρά και της Ευρώπης από την άλλη. Η μεγάλη έλλειψη στρατηγικής φιλοδοξίας των Ιταλών τους καθιστά ιδανικό μεσάζοντα. Η μόνη αδυναμία ενός τέτοιου συστήματος είναι η διασφάλιση επαρκούς εισροής αργού πετρελαίου, έτσι ώστε η Ιταλία να μπορεί να είναι ένα μεγάλο κέντρο διύλισης. Δεν υπάρχει τίποτα νέο ούτε σε αυτό το θέμα. Οι πόλεις της Βόρειας Ιταλίας διαπραγματεύονται συμφωνίες με όποιον ελέγχει την Ανατολική Μεσόγειο για τα προϊόντα της ημέρας εδώ και πάνω από μια χιλιετία.
Η γεωγραφία, η ιστορία, και ένα γνώριμο από το παρελθόν πλαίσιο, επανέρχεται στο προσκήνιο λόγω της απόφασης των Ηνωμένων Πολιτειών, να μην συνεχίζουν να συντηρούν με χρήμα και αίμα ένα σύστημα από το οποίο επωφελούνται όλοι οι άλλοι. Στην Ευρώπη, αυτή η επαναφορά της γεωγραφίας και της ιστορίας, θα είναι πολύ πιο έντονη και το σαθρό οικοδόμημα της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν μπορεί να αποτρέψει κάτι τέτοιο.
Αυτός είναι και ο λόγος που είναι απολύτως απαραίτητο να ανοίξει άμεσα μια ουσιαστική συζήτηση στην Ευρώπη, για το τι Ευρώπη πραγματικά θέλουμε. Γιατί αυτό που σήμερα έχουμε με την ΕΕ, μόνο Ευρώπη που μπορεί να αντιμετωπίσει τη θύελλα που έρχεται δεν είναι.
Η Ιταλία, θα βρεθεί για όλους τους παραπάνω λόγους στο κέντρο αυτών των εξελίξεων, παίζοντας μάλιστα σημαντικό ρόλο. Το αποτέλεσμα των πρόσφατων εκλογών και η παρούσα κυβέρνηση στη Ρώμη, είναι η αρχή αυτής της εξέλιξης όσο αφορά την Ιταλία.
*Ο Δημήτρης Γ. Απόκης, είναι Διεθνολόγος και Δημοσιογράφος, Απόφοιτος του The Paul H. Nitze, School of Advanced International Studies, The Johns Hopkins University, μέλος του The International Institute of Strategic Studies, και διετέλεσε επί σειρά ετών διαπιστευμένος ανταποκριτής στο Λευκό Οίκο, το Στέητ Ντιπάρτμεντ, και το Πεντάγωνο, στην Ουάσιγκτον.
