Στις τελευταίες δεκαετίες, η λέξη «ανάπτυξη» έχει μετατραπεί σε μαγική εξίσωση. Είναι ο όρος που συνοδεύει κάθε κυβερνητικό σχέδιο, κάθε οικονομική υπόσχεση, κάθε κοινωνικό όραμα. Αναπτύσσεται η οικονομία, αναπτύσσονται οι πόλεις, οι τεχνολογίες, οι δυνατότητες. Όμως μέσα σε αυτή την ομοβροντία προόδου, δύσκολα ακούγεται μια πιο απλή ερώτηση: τι σημαίνει τελικά να αναπτύσσεσαι; Και, ακόμη περισσότερο, είναι κάθε ανάπτυξη καλή;
Της Αλίκης Τσίκα
Από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, η ανάπτυξη ταυτίστηκε σχεδόν απόλυτα με την αύξηση. Αύξηση του ΑΕΠ, της παραγωγής, της κατανάλωσης, της ταχύτητας. Η πρόοδος μετριέται σε νούμερα: ποσοστά, ρυθμούς, καμπύλες. Όμως, στην πορεία, ξεχάστηκε το περιεχόμενο. Ξεχάσαμε να ρωτήσουμε αν η ανάπτυξη αυτή υπηρετεί τη ζωή — ή αν τη φθείρει.
Η κλιματική κρίση, οι κοινωνικές ανισότητες, η ψυχική κόπωση των σύγχρονων ανθρώπων είναι οι σιωπηλές υπενθυμίσεις ότι κάτι δεν ισορροπεί. Η ανάπτυξη, χωρίς ηθικό προσανατολισμό, μοιάζει με μηχανή που επιταχύνει χωρίς οδηγό. Κι όσο κι αν εντυπωσιάζει η ταχύτητά της, δεν παύει να αγνοεί την κατεύθυνση.
Ίσως, λοιπόν, να έχει έρθει η στιγμή να επαναφέρουμε τη λέξη «ηθική» δίπλα στη λέξη «ανάπτυξη». Γιατί η πρόοδος δεν είναι μόνο ζήτημα τεχνολογίας ή παραγωγής, είναι ζήτημα αξιών. Το πώς αναπτυσσόμαστε λέει πολλά για το ποιοι είμαστε.
Στον 20ό αιώνα, η ανάπτυξη έγινε σχεδόν θρησκεία. Οικονομολόγοι, πολιτικοί και κοινωνίες ολόκληρες πίστεψαν ότι η συνεχής μεγέθυνση είναι ο μοναδικός δρόμος προς την ευημερία. Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν έγινε το Ευαγγέλιο της προόδου. Η επιτυχία ενός κράτους, μιας επιχείρησης, ακόμη και ενός ανθρώπου, κρίθηκε από την ικανότητά του να παράγει περισσότερο.
Αλλά η αριθμητική της αφθονίας δεν λαμβάνει υπόψη της τον κόπο του πλανήτη, την κόπωση του ανθρώπου, το κενό που αφήνει η υπερπληθώρα. Όταν το «περισσότερο» γίνεται αυτοσκοπός, η ανάπτυξη παύει να είναι πράξη δημιουργίας και μετατρέπεται σε μορφή εξάντλησης, ανεξάντλητης εξάντλησης!
Η φιλοσοφία μας είχε προειδοποιήσει γι’ αυτό. Από τον Αριστοτέλη, που μιλούσε για ευδαιμονία αντί για πλούτο, έως τους σύγχρονους στοχαστές της βιωσιμότητας, η πραγματική πρόοδος μετριέται όχι από το πλήθος των αγαθών αλλά από την ποιότητα της ζωής και την ανάπτυξη της ψυχής. Η ανάπτυξη χωρίς συνείδηση είναι μια ύβρις που αργά ή γρήγορα βρίσκει τη Νέμεσή της και σήμερα τη βλέπουμε παντού σε κοινωνικό και ψυχολογικό επίπεδο.
Ίσως η πιο επείγουσα ανάγκη της εποχής μας να είναι η διαμόρφωση μιας νέας «ηθικής της ανάπτυξης», μιας ηθικής που να μην απορρίπτει την πρόοδο, αλλά να την καθοδηγεί. Δεν πρόκειται για ηθικολογία ή νοσταλγία του παρελθόντος, πρόκειται για επιβίωση μέσα στο χάος.
Η ανάπτυξη που αξίζει να υπηρετούμε είναι εκείνη που σέβεται τα όρια: τα οικολογικά, τα κοινωνικά, τα ανθρώπινα. Ανάπτυξη που δεν επιβαρύνει τον ανθρώπινο παράγοντα περισσότερο απ’ ό,τι μπορεί να αντέξει, που δεν εξαντλεί τον άνθρωπο για να παραγάγει άλλο «προϊόν». Ανάπτυξη που δίνει χώρο στη ζωή να αναπνεύσει.
Η έννοια του μέτρου, τόσο θεμελιώδης στην ελληνική σκέψη, προσφέρει μια καθαρή πυξίδα. «Μηδέν άγαν» έλεγαν οι αρχαίοι, και η φράση ακούγεται σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Όταν η ανάπτυξη αγνοεί το μέτρο, μετατρέπεται σε απληστία, όταν το βρίσκει, γίνεται πολιτισμός και έμπνευση.
Η ηθική της ανάπτυξης δεν είναι αφηρημένη έννοια. Ξεκινά από τις μικρές επιλογές: τι αγοράζουμε, τι καταναλώνουμε, πώς ορίζουμε την ευτυχία. Κάθε ατομική απόφαση είναι μια ψήφος για το είδος του κόσμου που θέλουμε.
Οι κοινωνίες που μαθαίνουν να αναπτύσσονται με μέτρο επενδύουν στην παιδεία, στην υγεία, στην ισότητα, στη φροντίδα, στην αλληλεγγύη. Δεν μετρούν μόνο το εισόδημα, αλλά και το χρόνο, το πιο πολύτιμο αγαθό που δεν αγοράζεται και πλέον αποτελεί είδος πολυτελείας. Στρέφονται σε μορφές ανάπτυξης που παράγουν αξία χωρίς να αφαιρούν ζωή: στην καθαρή ενέργεια, στην κυκλική οικονομία, στην επανανοηματοδότηση του ίδιου του έργου του ανθρώπου.
Η ανάπτυξη, όταν συνοδεύεται από ήθος, παύει να είναι μηχανισμός και γίνεται σχέδιο συμβίωσης. Παύει να λειτουργεί εναντίον της φύσης και αρχίζει να λειτουργεί μαζί της.
Η πρόοδος λοιπόν χωρίς συνείδηση μοιάζει με ποτάμι χωρίς όχθες. Ρέει ορμητικά, αλλά δεν γνωρίζει πού πηγαίνει. Το ζητούμενο, λοιπόν, δεν είναι να σταματήσουμε την ανάπτυξη, αλλά να της δώσουμε όρια, προσανατολισμό, ψυχή. Να θυμηθούμε ότι ο σκοπός της δεν είναι η αφθονία των πραγμάτων, αλλά η αξιοπρέπεια της ζωής και η αφθονία επιλογών αλλά και η ελευθερία της σκέψης. Πέρα από προκαταλήψεις και κοινωνικά όρια.
Ίσως το μεγάλο στοίχημα του 21ου αιώνα να μην είναι η τεχνολογική ή οικονομική υπεροχή, αλλά η ηθική ωρίμανση της προόδου. Να μάθουμε, επιτέλους, ότι η ανάπτυξη δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά εργαλείο και ότι χωρίς μέτρο, καταντά αυτοκαταστροφή.
Η πραγματική πρόοδος, άλλωστε, αρχίζει εκεί όπου ο άνθρωπος ξαναβρίσκει τη συνείδηση του μέτρου. Εκεί όπου η ανάπτυξη υπηρετεί τη ζωή, κι όχι το αντίθετο.
