Το πιο δύσκολο για επιστήμονες είναι να παρουσιάσουν στο κοινό ανθρώπινα λείψανα, καταφέρνοντας να το διδάξουν και όχι να το απωθήσουν ή να το φοβίσουν. Οι «Δεσμώτες» του Φαλήρου, οι νέοι κυρίως άνθρωποι που εκτελέστηκαν και βρήκαν βίαιο θάνατο κατά την αρχαιότητα, θα δίνουν την αίσθηση της ιστορικής στιγμής κατά την οποία η Αθηναϊκή Δημοκρατία, εν τω γεννάσθαι, επέλεξε έναν «δύσκολο» δρόμο και μια αυστηρή συμπεριφορά απέναντι σε εκείνους που θεώρησε στασιαστές και εχθρούς της.
Το εύρημα της Στέλλας Χρυσουλάκη κατά τις ανασκαφές για το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος, ίσως και να μην είχε δει το φως αν έναν αιώνα πριν, ο Στρ. Πελεκίδης δεν είχε πρώτος εντοπίσει, εκεί κοντά, τους πρώτους «Δεσμώτες» που αναδύθηκαν από τη φαληρική γη. Αποτροπιασμός, θλίψη ακόμα και οργή συνόδευσε το εύρημά του, καθώς ουδείς ήταν έτοιμος να δεχθεί πως η Αθηναϊκή Δημοκρατία έχε αδύναμα ή και τραγικά σημεία.
Ευτυχώς, όταν διεξήχθη η ανασκαφή της Στέλλας Χρυσουλάκη (νυν γενικής διευθύντριας του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου) πολλά είχαν αλλάξει. Η κοινή γνώμη ήταν έτοιμη να δεχτεί με ενδιαφέρον το όχι πλέον μυστηριώδες εύρημα και το πράσινο φως για τη μελέτη και ανάδειξή του δόθηκε μετ’ επαίνων. Και τώρα ήρθε η στιγμή να δημιουργηθεί το μικρό επιτόπιο μουσείο, που θα προστατεύει τους νεκρούς και θα καλεί τους σύγχρονους για επίσκεψη, προκειμένου να αναλογιστούν πολλά περί θεσμών και εποχών.
Χθες το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο συζήτησε το θέμα Έγκριση ή μη μουσειολογικής και μουσειογραφικής μελέτης της ανάδειξης του ευρήματος των «Δεσμωτών» στην Εσπλανάδα του Φαλήρου στο Κέντρο Πολιτισμού ΙδρύματοςΣταύρος Νιάρχος. Η μελέτη έγινε δεκτή ύστερα από μεγάλη συζήτηση, κατά την οποία απαντήθηκαν όλα τα ερωτήματα που έθεσαν μέλη του συμβουλίου.
Το γενικό σκεπτικό της μελέτης αντιμετωπίζει τον αρχαιολογικό χώρο ως ιστορικό τόπο, σύμφωνα με την εισήγηση. Τόπο στον οποίο εντοπίστηκε ένα μοναδικό έκθεμα που προφανώς συνδέεται με ένα μοναδικό γεγονός δημιουργώντας τέσσερις μουσειολογικούς άξονες: α) τον χρόνο, β) τον χώρο, γ) την ιστορία του τόπου και δ) τη μοναδικότητα του ευρήματος των Δεσμωτών.
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του κτηριακού κελύφους με τη διαδικασία της βύθισης, της καθοδικής πορείας μέσω ράμπας και της εναλλαγής από ηµιυπαίθριο σε στεγασµένο υπόγειο χώρο, προσκαλεί τον επισκέπτη να ενηµερωθεί για τα ανασκαφικά ευρήµατα, αλλά και να προετοιµαστεί πνευµατικά και ψυχολογικά για την ορθή ανάγνωση της κατά χώραν διατηρημένης οµαδικής ταφής.
Ανάμεσα στις προδιαγραφές που είχαν τεθεί σε προηγούμενη συνεδρίαση του ΚΑ΅ήταν κι η ακόλουθη: Κατά τον μουσειολογικό και μουσειογραφικό σχεδιασμό να ληφθούν υπόψη προδιαγραφές ασφαλείας και προστασίας των ευαίσθητων αρχαιολογικών καταλοίπων. Ως εκ τούτου, προτείνεται η δημιουργία ενός δεύτερου διάφανου εσωτερικού κλειστού κελύφους που θα περιβάλλει τα ταφικά σύνολα και θα επιτρέπει τη θέασή τους από το κατάλληλο επίπεδο, επιτρέποντας παράλληλα και την κίνηση των επισκεπτών εξωτερικά αυτού.
Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνονται τα εξής:
Α) Περιορισμός του χώρου διατήρησης των αυστηρών κλιματικών απαιτήσεων.
Β) Πρόσβαση στο κοινό εγγυς των ευρημάτων, χωρίς να επιβαρύνονται οι παραπάνω συνθήκες προστασίας.
Γ) Αποτρέπονται φαινόμενα φθοράς από απροσεξία, ακατάλληλες συμπεριφορές ή βανδαλισμούς, καθώς και η αιώρηση ή επικάθιση σκόνης/ χώματος.
Ανθρωποι «της διπλανής πόρτας», παιδιά και ενήλικες, ήταν θαμμένοι δίπλα στους δεσμώτες της αρχαϊκής εποχής, στο νεκροταφείο του Φαλήρου. Αυτό αποκαλύπτουν οι ανασκαφές στον χώρο της «εσπλανάδας». Η Στέλλα Χρυσουλάκη, έχει πει ότι οι ταφές ανήκουν στην αρχαϊκή εποχή, όπως και η ομαδική ταφή των «κλοιοφόρων». Είναι εντυπωσιακό πώς αυτή η «νησίδα» που μαρτυρεί ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός, περιβάλλεται από «ειρηνικούς» θανάτους, ανθρώπων που πέθαναν από φυσικό θάνατο.
Η ομαδική ταφή των κλοιοφόρων στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι, κατά τους αρχαιολόγους, αναπόσπαστο μέρος της ιστορικής πράξης του θανάτου τους. Το εύρημα και ο χώρος αποτελούν ενότητα κατ’ εξαίρεση, ένα άπαξ δηλαδή ενός μοναδικού ιστορικού γεγονότος. Ετσι δεν ήταν δυνατόν το ένα να αποσυνδεθεί ή να αποσπαστεί από το άλλο, καθώς δεν θα τεκμηριωνόταν πλέον ο ιστορικός τόπος και το εύρημα.
Ο θάνατός τους ήταν βίαιος, πρόκειται δηλαδή για μια εκτέλεση με σημερινούς όρους. Μάλιστα, το έγκλημά τους θεωρήθηκε τόσο μεγάλο ώστε να ταφούν σιδηροδέσμιοι, κάπου στο 630 π.Χ. Ετσι βρέθηκαν χιλιετίες μετά, και τα σιδερένια δεσμά τους, τα οποία διατηρήθηκαν μαζί με τα οστά τους, οδήγησαν τους ανασκαφείς στο να τους ονομάσουν «Δεσμώτες». Ηταν 79 άνδρες που βρέθηκαν θαμμένοι μαζί, τον Μάρτιο του 2016. Δεκαοκτώ ακόμη είχαν εντοπισθεί και πάλι θαμμένοι με δεσμά, το 1915 από τον αρχαιολόγο Σ. Πελεκίδη. Τότε είχε σημειωθεί σάλος για το εύρημα, και πολλοί ήθελαν να πιστεύουν ότι επρόκειτο για δούλους που στασίασαν ή για πειρατές. Η Στέλλα Χρυσουλάκη, έφορος Πειραιώς και Νήσων, μιλά για νεαρούς που ενεπλάκησαν στις «στάσεις» οι οποίες ακολούθησαν το Κυλώνειον άγος.
Η συγκεκριμένη ανασκαφή θεωρείται από τους αρχαιολόγους μάρτυρας μιας ιστορικής εποχής εναλλαγών στην εξουσία, ενίοτε και αιματηρών. Πρόκειται για πολυάνδριο, του οποίου οι νεκροί ήταν στην πλειονότητά τους ήταν νεαρά άτομα, αν και ανάμεσά τους υπάρχουν και κάποια μικρότερης ηλικίας, σχεδόν παιδιά, από 12 έως 15 ετών. Οι 79 νεκροί είναι θαμμένοι σε τρία ορύγματα και αλυσοδεμένοι μεταξύ τους στους καρπούς. Οι σκελετοί ανήκουν σε άνδρες διαφορετικών ηλικιών, που έχουν εκτελεστεί με τον ίδιο τρόπο, με μία χαριστική βολή στον κρόταφο. Στο πρώτο όρυγμα έχουν ταφεί 40 άνδρες, με σεβασμό, δηλαδή με τις προβλεπόμενες σπονδές, χωρίς όμως η ταφή τους να έχει προετοιμαστεί από τις οικογένειές τους. Είχαν τα χέρια τους δεμένα μπροστά από το σώμα τους. Οι άνδρες που έχουν ταφεί στο δεύτερο όρυγμα είχαν δεμένα πίσω τα χέρια, ενώ στο τρίτο όρυγμα ήταν δεμένοι ομαδικά σε ξύλο, με τα χέρια ψηλά, ένδειξη ατιμωτικής ταφής.
Όπως εκτιμούν οι αρχαιολόγοι, δεν ήταν κοινοί κατάδικοι. Οι νεκροί είναι τοποθετημένοι κατά παράταξη, και έχουν δύο οινοχόες, από σπονδές. Δύο μικρά αγγεία, πολύτιμα όμως, αφού χάρη σε αυτά, ο τάφος χρονολογείται περί το 632 π.Χ. Τότε που ξεκινά η ιστορία του Κύλωνα την οποία ακολούθησαν εμφύλιες διαμάχες μεταξύ αριστοκρατών της αρχαίας Αθήνας και μεταξύ οπαδών τους.
Στην αρχαία Αθήνα του 636 ή 632 π.Χ. ο ευπατρίδης, ολυμπιονίκης και γαμπρός του τυράννου των Μεγάρων Θεαγένη, Κύλων, κατέλαβε με στρατό την Ακρόπολη. Στόχο είχε να πάρει τη θέση του τυράννου των Αθηνών Μεγακλέους αλλά απέτυχε. Οι οπαδοί του Κύλωνα κατέφυγαν ως ικέτες στον Παρθενώνα και οι Αλκμεωνίδες με κάποιο τέχνασμα, τους έβγαλαν από εκεί ώστε να μπορέσουν να τους σκοτώσουν.
Το έγκλημα κατά των ικετών προκάλεσε τη φρίκη των Αθηναίων και τη γενική κατακραυγή και εκτός της Αθήνας, και οι Αλκμεωνίδες θεωρήθηκαν “εναγείς”, ενώ ακολούθησαν δεινά και θεομηνίες, όπως και διαμάχες μεταξύ των αριστοκρατών για την εξουσία. Σε αυτή την ταραγμένη περίοδο φαίνεται να ανήκει το εύρημα του Φαλήρου. Σύμφωνα με την Στέλλα Χρυσουλάκη, η ταύτιση των δεσμωτών με το Κυλώνειον άγος, αποτελεί υπόθεση εργασίας, δεδομένου ότι το εύρημα χρονολογείται με ακρίβεια στην 25ετία εκείνων των πολιτικών αναταραχών. Τα θύματα της εκτέλεσης ίσως είχαν εμπλακεί σε κάποιον από τους πολέμους ανάμεσα σε φατρίες ολιγαρχικών, στα μέσα έως τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. που ακολούθησαν το «κυλώνειον άγος» σύμφωνα με παλαιότερες εκτιμήσεις της ίδιας.
Για την έκθεση των νεκρών, πολύ δε μάλλον των ατόμων που έχουν υποστεί βίαιο θάνατο, είχε αναφερθεί εξ αρχής πως η μουσειολογική μελέτη θα πρέπει να ακολουθεί συγκεκριμένη δεοντολογία, όσον αφορά στην πρόσληψη του εκθέματος από το ευρύ κοινό και τα παιδιά αλλά και τον κίνδυνο να υποπέσει το έκθεμα στην κατηγορία μουσείου βασανιστηρίων. Η έκθεση θα πρέπει να υπηρετεί την κατανόηση ενός μοναδικού ιστορικού επεισοδίου στην ταραγμένη εκείνη περίοδο της Αθήνας και όχι να εγκλωβίζει το βλέμμα του επισκέπτη στη βιαιότητα της εικόνας.
Δυστυχώς, τεράστιες αστοχίες προξένησαν φθορές στο σκελετικό υλικό. Από το 16 έως το 19, τα οστά των προγόνων μετατρέπονταν κατά ένα μέρος σε σκόνη καθώς η προστασία τους ήταν ανύπαρκτη και αυτό είναι εγκληματικό. Ηταν ο δεύτερος θάνατο των «Δεσμωτών». Ευτυχώς, με την αλλαγή κυβέρνησης όλες οι κακές και αντιεπιστημονικές αποφάσεις αντιστράφηκαν, με την παρέμβαση της υπουργού Λίνας Μενδώνη και ο Δημήτρης Κορρές ανέλαβε το έργο της σωτηρίας τους με προσωρινή μετακίνησή τους και επανατοποθέτηση ύστερα από συντήρηση του υλικού και εξυγίανση του υπεδάφους.
Επί ΣΥΡΙΖΑ, υπουργός είχε επιστρέψει στο Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος τα πέντε εκατομμύρια που είχαν προϋπολογισθεί για το μουσείο λέγοντας πως θα το κάνει από εθνικούς πόρους. Ετσι, χάθηκε και η ευκαιρία να υπογράψει τα σχέδια ο διάσημος Ρέντσο Πιάνο, αρχιτέκτονας του Κέντρου Πολιτισμού. Εν τέλει, η νυν υπουργός Πολιτισμού το ενέταξε στο Ταμείο Ανάκαμψης.
Οι θεματικές ενότητες που προτείνεται να αναπτυχθούν κατά την πορεία επίσκεψης είναι οι ακόλουθες: 1. Πρόσβαση / είσοδος, περιλαμβάνει τον τίτλο, σύντομη εισαγωγή και προειδοποιητική λεζάντα για την έκθεση ανθρώπινων καταλοίπων. 2. Κατάβαση / χρόνος, περιλαμβάνει χρονικά ορόσημα, από τον 21 ο αι. προς τους αρχαίους χρόνους δίνοντας έμφαση σε εικονογραφικό υλικό. 3. Μετάβαση / χώρος: Φάληρο, περιλαμβάνει κείμενο, χάρτες και σχέδια ώστε να γίνει αντιληπτή η αρχαία χωροταξία και η σχέση του Φαλήρου με την Αθήνα, καθώς και η αντιπαραβολή με τη σημερινή χωροταξία. 2 4. (Περι)διάβαση / χώρος: νεκροταφείο, περιλαμβάνει διαφορετικές ταφικές πρακτικές και έθιμα, αξίες και διαβατήριες τελετές απέναντι στο άγνωστο μέσα από βιωματικό τρόπο. 5. Παράβαση / η Αθήνα του 7ου αιώνα π.Χ., περιλαμβάνει ερμηνεία των ευρημάτων σε συσχετισμό με την ιστορία της Αθήνας του 7ου αιώνα και των πολιτειακών εξελίξεων που οδήγησαν μακροπρόθεσμα στη γέννηση της δημοκρατίας. 6. Στάση / κατά χώραν θέαση Πρόκειται για τον χώρο των λειψάνων των Δεσμωτών, ο οποίος δεν είναι άμεσα επισκέψιμος, αλλά ορατός μέσα από υαλοπίνακες. 7. Αναπαρά-σταση / παύση προβολή χορευτικού δρώμενου εμπνεόμενου από τους Δεσμώτες. 8. Ανάβαση / έξοδος. Η έξοδος των επισκεπτών πίσω «στο παρόν» και στο σύγχρονο περιβάλλον μετά την ολοκλήρωση της επίσκεψής τους, γίνεται από την ίδια κυκλοτερή ράμπα από την οποία εισήλθαν.
Το κτήριο ολοκληρώνεται τον ερχόμενο Απρίλιο και το μουσείο θα είναι έτοιμο έναν χρόνο μετά.
