Μπαίνοντας στον κήπο του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας-Θράκης, έναν από τους ομορφότερους κήπους της πόλης, ο επισκέπτης ταξιδεύει στα Βαλκάνια περασμένων δεκαετιών, μέσα από χορούς και τραγούδια, όπως τα κατέγραψε ο φωτογραφικός φακός του λαογράφου Martin Koenig.
Η έκθεση «Βαλκανικοί αντίλαλοι. Ηχο-πορτραίτα από τη νοτιοανατολική Ευρώπη 1962 -1987. Φωτογραφικές αφηγήσεις του Martin Koenig», εντάσσεται στη Thessaloniki PhotoΒiennale 2021 και αποτελεί μέρος της μακρόχρονης εθνογραφικής δουλειάς που έχει κάνει ο δημιουργός στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων.
Ο Koenig, λαογράφος στις ΗΠΑ, γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη από Εβραίους γονείς που μετανάστευσαν από την Πολωνία στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο κολλέγιο ανακάλυψε τους βαλκανικούς χορούς, από τους οποίους μαγεύτηκε και γι’ αυτό ήρθε για πρώτη φορά στην περιοχή 20 χρονών, το 1959. «Ήταν μια εμπειρία που σημάδεψε τη ζωή μου», σημειώνει ο ίδιος στον κατάλογο της έκθεσης (εκδόθηκε σε ελληνικά και αγγλικά), στον οποίο μέσα από τις λεζάντες περιγράφει την ιστορία κάθε φωτογραφίας δίνοντας πληροφορίες για τα έθιμα της εκάστοτε περιοχής.
Το 1962 επιστρέφει για να μάθει βαλκανικούς χορούς ώστε να τους διδάξει στις ΗΠΑ και επίσημα -με επιδοτήσεις από αμερικάνικα ιδρύματα και «οπλισμένος» με μία συστατική επιστολή από τη θρυλική ανθρωπολόγο Margaret Mead- ήρθε για να ξεκινήσει την εθνογραφική του έρευνα το 1966.
«Είναι σταδιακή η εμπλοκή του στα Βαλκάνια», εξηγεί στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Στέργιος Καράβατος, ο οποίος υπογράφει την προσαρμογή της έκθεσης στο ΛΕΜΜ-Θ. Ήταν η αρχή για μία σειρά ταξιδιών τα επόμενα 25 χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων άλλοτε μόνος κι άλλοτε μαζί με τη συνάδελφό του Ethel Raim, κινηματογράφησε χορούς, ηχογράφησε μουσική και φωτογράφισε τις παραδοσιακές κουλτούρες της περιοχής στον αυθεντικό τους τόπο. Είχε μαζί του πάντα μία ή και άλλες φορές ακόμη και τρεις φωτογραφικές μηχανές 35mm κρεμασμένες στον ώμο, από τις οποίες προέκυψαν οι εικόνες της έκθεσης.
Στα ταξίδια του είχε μαζί του ένα ολόκληρο κινηματογραφικό συνεργείο και συνοδευόμενος στις περισσότερες περιοχές με εκπροσώπους τοπικών αρχών περνούσε από το ένα κράτος στο άλλο, όπου μπορούσε να καταγράψει μουσική και χορούς. «Είμαστε στην εποχή που το Σιδηρούν Παραπέτασμα υπάρχει ακόμη, οπότε ειδικά στη Βουλγαρία ή τη Ρουμανία έχει μαζί του μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων που τον ακολουθούν», σημειώνει ο κ. Καράβατος.
Ο Martin Koenig κινηματογραφούσε χορούς, ηχογραφούσε τραγούδια και έβγαζε φωτογραφίες. «Τον ενδιαφέρουν πολύ οι άνθρωποι, ενώ οι φωτογραφίες του “εμπεριέχουν” και ήχο», εξηγεί η προϊσταμένη διεύθυνσης του μουσείου Ελένη Μπίντση.
Μέσα από τις φωτογραφίες της έκθεσης, ο επισκέπτης όχι μόνο μπορεί να φανταστεί τους ήχους, αλλά υπάρχουν και ηχητικά από όλα τα Βαλκάνια, απολύτως οικεία σε μας. «Για την Αμερική μπορεί να ήταν εξωτικοί ήχοι και χοροί, εμείς όμως εδώ αναγνωρίζουμε τους εαυτούς μας. Έθιμα, φορεσιές, ήχοι είναι παρόμοιοι. Είναι η γειτονιά μας», σημειώνει η κ. Μπίντση.
Η έκθεση «Βαλκανικοί Αντίλαλοι» πρωτοπαρουσιάστηκε το 2019 στην Εθνική Πινακοθήκη της Σόφιας. Στους χώρους του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Μακεδονίας- Θράκης, παρουσιάζεται με συμπληρωματικές προβολές έγχρωμων εικόνων, ηχογραφήσεις και αποσπάσματα ταινιών ντοκιμαντέρ. Υπάρχει επίσης και πρόσθετο φωτογραφικό υλικό από τις βαλκανικές κοινότητες μεταναστών στις ΗΠΑ, καθώς ο Martin Koenig υπήρξε συν-ιδρυτής και για χρόνια συν-διευθυντής του Κέντρου Βαλκανικών Τεχνών στη Νέα Υόρκη (το σημερινό Κέντρο Παραδοσιακής Μουσικής και Χορού), ενός οργανισμού με σκοπό την προώθηση της παραδοσιακής λαϊκής τέχνης κοινοτήτων που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ.
O Koenig στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, ο Koenig πρωτοήρθε επί δικτατορίας και όπως ο ίδιος έχει πει στον Στέργιο Καράβατο, κάτι που τού έκανε εντύπωση ήταν ότι στην προσπάθειά τους να χρησιμοποιήσουν, για τις ανάγκες της έρευνας, ανθρωπολόγους και εθνογράφους, μερικοί απ’ αυτούς ήταν σε κατ’ οίκον περιορισμό από τη χούντα.
Το 1972 κατέγραψε τα πανηγύρια στα χωριά της Καρπάθου κι επειδή μελετούσε τους Πόντιους με την καθοδήγηση της λαογράφου, καθηγήτριας πανεπιστημίου Άλκης Κυριακίδου Νέστορος από τη Θεσσαλονίκη, το 1974 επισκέφτηκε τα Κομνηνά Εορδαίας, την Τριανταφυλλιά Σερρών και σχεδόν όλα τα χωριά της Κοζάνης και των Σερρών που είχαν μεγάλες συγκεντρώσεις ποντιακών κοινοτήτων.
«Όταν η Ethel κι εγώ επισκεφτήκαμε τα Κομνηνά μαζί με έναν λυράρη, γνωριστήκαμε με το φίλο του, τον Μπάρμπα Αντώνη. Ο ίδιος δεν ήταν μουσικός, αλλά ένας πολύ εκφραστικός αφηγητής ιστοριών, που μας είπε για το βασανιστικό ταξίδι της οικογένειάς του από την Τουρκία στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της ανταλλαγής πληθυσμών. Η περιγραφή του ήταν σπαρακτική και η ιστορία χαρακτηριστική όλων των Ποντίων που εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το σπιτικό τους», αναφέρει στο λεύκωμα ο Koenig.
Έκτοτε ήρθε αρκετές φορές, ενώ συμμετείχε και στην οργάνωση του ντοκιμαντέρ «Pericles in America», που γυρίστηκε στην Ήπειρο για τον Περικλή Χαλκιά τον πατέρα του Πετρολούκα Χαλκιά, αποσπάσματα του οποίου μπορεί να δει κάποιος στην έκθεση.
«Στην Ελλάδα, η εμπλοκή του ήταν μικρότερη σε έκταση από ό,τι σε άλλες περιοχές, όπως στη Βουλγαρία, αλλά ερχόταν εδώ τακτικά για διακοπές και για να βλέπει τους φίλους του», επισημαίνει ο κ. Καραβάτος και προσθέτει ότι τώρα ήταν η τέλεια συγκυρία να παρουσιαστεί το έργο του στη Photobiennale με τη σύμπραξη του ΜOMus-Μουσείου Φωτογραφίας.
Ο …«διαστημικός» Koenig
Από τα πολλά ταξίδια του στη Βουλγαρία, ο Koenig έχει διατηρήσει όλα αυτά τα χρόνια φιλία με την τραγουδίστρια Βάλια Μπαλκάνσκα. Ο ίδιος έχει κάνει τη δεκαετία του ’60 την ηχογράφηση του τραγουδιού «Izlel e Delyo Haydutin», το οποίο ερμήνευσε η τραγουδίστρια της βουλγαρικής λαϊκής μουσικής. Από το 1977, το τραγούδι αυτό κυκλοφορεί στο διάστημα στο «Χρυσό Δίσκο» του αμερικανικού διαστημόπλοιου «Voyager», μέσα από το διαστημικό πρόγραμμα της NASA.
Με αφορμή την έκθεση στο ΛΕΜΜ-Θ υπήρχε σχεδιασμός τόσο ο Koenig όσο και η Μπαλκάνσκα να έρθουν στη Θεσσαλονίκη για ένα μεγάλο βαλκανικό γλέντι, αλλά λόγω πανδημίας αυτό δεν κατέστη προς το παρόν δυνατό.
Ταυτότητα έκθεσης:
«Βαλκανικοί αντίλαλοι. Ηχο-πορτραίτα από τη νοτιοανατολική Ευρώπη 1962 – 1987. Φωτογραφικές αφηγήσεις του Martin Koenig»
Επιμέλεια: Ivo Hadjimishev
Προσαρμογή έκθεσης: Στέργιος Καράβατος
Χώρος: Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης
Διάρκεια: 02/10/21-30/01/22
Συνδιοργάνωση: Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης
Με την υποστήριξη: Smithsonian Folkways Recordings, Γενικό Προξενείο των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη.
