Υπήρξαν όντως σκυλιά με γαλάζιο χρώμα στην πόλη Μουμπάι της Ινδίας ή είναι fake news; O λογαριασμός στο Twitter, που κάνει 800 tweets ημερησίως και είναι δραστήριος 24 ώρες το εικοσιτετράωρο ανήκει σε άνθρωπο ή σε ρομπότ; Η φωτογραφία στο Ίντερνετ, που απεικονίζει ηγέτες ορισμένων εκ των πιο ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη, σκυμμένους πάνω από τον Βλαντιμίρ Πούτιν, να κρέμονται από τα χείλη του, αποτυπώνει ένα αληθινό στιγμιότυπο ή έχει υποστεί επεξεργασία στο photoshop; Πόσο αυθεντικό είναι το βίντεο που έγινε viral και δείχνει τον Πάπα Φραγκίσκο να τραβάει απότομα, εν είδει ταχυδακτυλουργικού τρικ, το ύφασμα που καλύπτει την Αγία Τράπεζα, με τρόπο ώστε τα τελετουργικά κηροπήγια πάνω της ούτε καν κουνιούνται από τη θέση τους;
Παρότι οι γραμμές που χωρίζουν την πραγματικότητα από την κατασκευασμένη «πραγματικότητα» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το Διαδίκτυο, γίνονται ολοένα και πιο θολές, ωστόσο πλέον χρήστες και δημοσιογράφοι έχουν στη διάθεσή τους χρήσιμα εργαλεία, τα οποία τους επιτρέπουν να ξεχωρίσουν -σε έναν σημαντικό βαθμό τουλάχιστον- τα γεγονότα από τα fake news, ακόμη και όταν τα πρώτα μοιάζουν με τα δεύτερα και αντίστροφα: για παράδειγμα, όσο απίστευτο και αν ακούγεται, γαλάζια σκυλιά όντως εθεάθησαν στο Μουμπάι και η εμφάνισή τους αποδείχτηκε πως οφειλόταν στη ρύπανση των νερών του ποταμού Kasadi, όπου τοπική βιομηχανία απέρριπτε παρανόμως βιομηχανικά απόβλητα και βαφές, ενώ αντίθετα, η μάλλον αληθοφανής φωτογραφία, που εμφανίζει τους ηγέτες να περιστοιχίζουν τον Ρώσο Πρόεδρο ήταν στην πραγματικότητα επεξεργασμένη στο photoshop, γεγονός που «προδιδόταν» από σκιές και λεπτομέρειες.
Τα εργαλεία και οι διαγνωστικές μέθοδοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την έρευνα και επαλήθευση ειδησεογραφικού περιεχομένου, παρουσιάστηκαν τη Δευτέρα και την Τρίτη, σε σεμινάριο που διοργάνωσε στη Θεσσαλονίκη, στην Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Μακεδονίας-Θράκης (ΕΣΗΕΜ-Θ), το νεοϊδρυθέν Κέντρο Έρευνας και Καινοτομίας Νοτιοανατολικής Ευρώπης για την Ψηφιακή Επικοινωνία (DCN-SEE), μια πρωτοπόρος δράση στον χώρο της ψηφιακής επικοινωνίας, στην οποία το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης έχει σημαντικό ρόλο. Το Εργαστήριο, που απευθυνόταν κυρίως σε δημοσιογράφους και φοιτητές τμημάτων δημοσιογραφίας, πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το «Digital Forensic Research Lab» (DFRL) του «Atlantic Council», που θεωρείται ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα και εξειδικευμένα κέντρα παγκοσμίως, με αντικείμενο τα καινοτόμα ερευνητικά εργαλεία και τις μεθοδολογίες. Στη διάρκεια του σεμιναρίου παρουσιάστηκε και η μέθοδος του γεωγραφικού εντοπισμού (geolocation), που οι δημοσιογράφοι μπορούν να χρησιμοποιήσουν για ερευνητική δημοσιογραφία με χρήση δεδομένων Open Source (ανοιχτής πηγής).
Η παραπληροφόρηση μπορεί να είναι σκόπιμη (disinformation) ή μη ηθελημένη (misinformation). Η δεύτερη λόγω της αναπαραγωγής πληροφορίας που δεν έχει βάση, αλλά ο χρήστης θεωρεί ότι ευσταθεί, ότι είναι αυθεντική ή αληθινή, με αποτέλεσμα να τη διαδίδει περαιτέρω, π.χ., μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Είναι ρομπότ ή όχι;
Τα τελευταία χρόνια, με την πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης, τα ρομπότ είναι σε θέση να «αντιγράφουν» ευκολότερα μοτίβα ανθρώπινων συμπεριφορών και βρίσκονται πίσω από πολλούς εκ των λογαριασμών, που υπάρχουν σήμερα στα social media, εξυπηρετώντας διάφορους σκοπούς.
Πώς επηρεάζουν την κοινή γνώμη; Σύμφωνα με τους εισηγητές του σεμιναρίου, η επιρροή τους μπορεί να είναι δυνητικά μεγάλη, καθώς τα bots μπορούν να κάνουν ένα θέμα, μια καμπάνια ή έναν χρήστη του Διαδικτύου να φανούν πιο «επιδραστικά» (influential) από ό,τι είναι στην πραγματικότητα και να “δώσουν τον ρυθμό” σε διαδικτυακές συζητήσεις, ενώ στοχεύουν περισσότερο σε αλγόριθμους, παρά σε ανθρώπους -και στην εποχή του Διαδικτύου είναι οι αλγόριθμοι που αναδεικνύουν ή «θάβουν» ένα θέμα.
Πώς μπορεί όμως μια/ένας δημοσιογράφος να διακρίνει αν βρίσκεται ένα ρομπότ πίσω από έναν λογαριασμό στα social media; Κατά τους εισηγητές, οι πέντε σημαντικότεροι δείκτες ως προς αυτό είναι οι εξής:
*Γλώσσα: συχνά οι αναρτήσεις των bots γράφονται με κεφαλαία γράμματα, με πολλά hashtags, εμπεριέχουν αριθμούς ή είναι πολύ προκλητικές, ενώ ενίοτε γίνονται σε πάρα πολλές διαφορετικές γλώσσες, κάτι ασύνηθες για έναν άνθρωπο (όπως χαρακτηριστικά ανέφεραν οι εισηγητές, αν κάποιος μιλάει και γράφει σε επτά ή οκτώ διαφορετικές γλώσσες, σίγουρα έχει κάτι πολύ καλύτερο να κάνει από το να περνάει όλη του τη μέρα γράφοντας αναρτήσεις στο Διαδίκτυο…).
*Retweets και reshares: όταν αυτά αντιστοιχούν σε ποσοστό άνω του 70% του συνόλου των αναρτήσεων, τότε πρόκειται κατά πάσα πιθανότητα για ρομπότ
*Tαυτότητα: δεν υπάρχει φωτογραφία στον λογαριασμό ή υπάρχει “αγορασμένη” φωτογραφία, που έχει χρησιμοποιηθεί και σε άλλους λογαριασμούς, φαινόμενο που απαντάται γενικά στα μη αυθεντικά accounts στα social media κι όχι μόνο σε όσα ελέγχονται από ρομπότ
*Δραστηριότητα: ένας άνθρωπος συνήθως έχει συγκεκριμένο εύρος ενδιαφερόντων, για τα οποία δημοσιοποιεί περιεχόμενο. Όταν ένας λογαριασμός αναρτά περιεχόμενο επί παντός επιστητού, τότε ο χρήστης θα πρέπει να υποψιαστεί ότι πιθανώς να μην πρόκειται για άνθρωπο, αλλά για ρομπότ
*Ρομποτική, μηχανική συμπεριφορά: ένας άνθρωπος συνήθως δεν έχει τη δυνατότητα να αναρτά περιεχόμενο 24 ώρες το 24ωρο επτά ημέρες την εβδομάδα, αφού χρειάζεται χρόνο για φαγητό, ύπνο και κοινωνικοποίηση. Αντίθετα, ένα ρομπότ μπορεί να αναρτά οποιαδήποτε ώρα και μέρα της ώρας, ακόμη και αδιάκοπα, αφού δεν έχει τέτοιες ανάγκες. Με απλά λόγια, ένας ατομικός λογαριασμός που είναι αδιάκοπα ενεργός ή πραγματοποιεί για παράδειγμα 800 tweets την ημέρα, πιθανώς ανήκει σε ρομπότ
Κατά τους εισηγητές, όταν συνυπάρχουν τέσσερα ή περισσότερα από αυτά τα στοιχεία σε έναν λογαριασμό, τότε αυξάνονται οι πιθανότητες να πρόκειται για λογαριασμό που ελέγχεται από ρομπότ.
Είναι ο λογαριασμός «ψεύτικος», η φωτογραφία «φωτοσοπαρισμένη» ή το βίντεο «πειραγμένο»;
Ο διαγνωστικός έλεγχος που μπορεί να κάνει μια/ένας δημοσιογράφος ή και χρήστρια/χρήστης των social media διευκολύνεται με τη χρήση των διαθέσιμων τεχνολογικών εργαλείων, όπως τα ακόλουθα:
*Μια απλή αναζήτηση της φωτογραφίας του λογαριασμού στο Google, το RevEye ή το Yandex (το τρίτο έχει εξελιχθεί ιδιαίτερα σε επίπεδο face recognition, αναγνώρισης προσώπου), μέσω της διαδικασίας του reverse image search, συνήθως αρκεί για να φανεί αν η συγκεκριμένη εικόνα χρησιμοποιείται σε περισσότερα του ενός accounts. Αν χρησιμοποιείται σε πολλούς διαφορετικούς λογαριασμούς, τότε ο χρήστης θα πρέπει να υποψιαστεί ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά. Εξίσου εύκολα μπορεί συνήθως κάποιος να διαπιστώσει πόσες φορές στο παρελθόν και πότε έχει δημοσιευτεί μια φωτογραφία του φλεγόμενου Αμαζονίου για παράδειγμα, στην περίπτωση που δεν είναι η πρώτη φορά που αναρτάται, αλλά παρόλα αυτά παρουσιάζεται ως κάτι που «συμβαίνει τώρα».
*Twitonomy: πρόκειται για ένα εργαλείο, που επιτρέπει στους ενδιαφερόμενους να αντλήσουν λεπτομερείς και οπτικοποιημένες πληροφορίες για οποιονδήποτε λογαριασμό στο Twitter και, αναλύοντάς τες, να εξάγουν, π.χ., συμπεράσματα για την αξιοπιστία και την αυθεντικότητά του. Μέσω του Twitonomy, μπορεί κάποιος να δει -μεταξύ άλλων- με ποιους αλληλεπιδρά ένας λογαριασμός στο Twitter, πόσα retweets κάνει και ποια hashtags χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο, πόσα tweets κάνει ημερησίως και πόσες και ποιες ώρες της ημέρας είναι πιο ενεργός (χρήσιμες πληροφορίες για να αντιληφθεί, π.χ, κάποιος αν πρόκειται για ρομπότ, όπως εξηγήθηκε παραπάνω)
*Βrandwatch: μέσω της σελίδας αυτής μπορεί κάποιος να αναζητήσει τις λέξεις-κλειδιά που “παίζουν” ψηλά (trending) στα social media και να συμπεράνει αν υπάρχει διόγκωση της ισχύος τους (amplification)
*Buzzsumo: διευκολύνει την αναζήτηση και εντοπισμό δημοσιεύσεων, αλλά και των λεγόμενων backlinks (γνωστών και ως εισερχόμενων υπερσυνδέσμων), που αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για τη μέτρηση της απήχησης περιεχομένου (μέσω αυτών σχηματίζεται το 50% της εξίσωσης, βάσει της οποίας οι μηχανές αναζήτησης αξιολογούν το περιεχόμενο). Τα backlinks δημιουργούνται όταν ένας ιστότοπος συνδέεται με έναν άλλο με τη χρήση υπερσυνδέσμου. Το ποιος μοιράζεται το περιεχόμενο που δημοσιεύεις, είναι σίγουρα ένα χρήσιμο στοιχείο διάγνωσης.
*CrowdΤangle: παρέχεται η δυνατότητα να δει κάποιος πόσο συχνά έχει γίνει “share” σε έναν υπερσύνδεσμο (link), ποιος τον έχει μοιραστεί και τι έχει σχολιάσει επί αυτού. Επίσης, δίδονται στατιστικά στοιχεία για τις αναρτήσεις στο Facebook ή τα tweets μέσω των οποίων έγινε share σε ένα URL.
* Μέσω της σελίδας αυτής μπορεί να διευκολυνθεί σε έναν βαθμό ο έλεγχος της ταυτότητας και άρα της αυθεντικότητας ενός βίντεο, μέσω της εξαγωγής μετα-δεδομένων (metadata), ήτοι δεδομένων για τα …δεδομένα (δηλαδή στοιχείων για την ταυτότητα του βίντεο, την ημερομηνία και τον ακριβή χρόνο που έγινε το Uploading κτλ)
*Fotoforensics και forensically: τα εργαλεία αυτά διευκολύνουν τον χρήστη να αντιληφθεί αν μια φωτογραφία τύπου .jpg έχει περάσει από photoshop κι αν υπάρχουν φωτογραφίες-“κλώνοι”, ενώ προσφέρονται και σε αυτή την περίπτωση metadata, που έχουν “αποτυπωθεί” στη συσκευή με την οποία ελήφθη η φωτογραφία (δεν λειτουργούν σε περιπτώσεις φωτογραφιών που προέρχονται από social media, καθώς σε αυτές τις περιπτώσεις τα μετα-δεδομένα έχουν αφαιρεθεί, για λόγους προστασίας προσωπικών δεδομένων).
Απευθύνοντας χαιρετισμό στην εκδήλωση, ο επιτετραμμένος της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Αθήνα, Ντέιβιντ Μπέργκερ (David Burger), επισήμανε πως οι δυτικές δημοκρατίες «αντιμετωπίζουν πρωτοφανή επίθεση από την εσκεμμένη παραπληροφόρηση (disinformation), που απειλεί να διαστρεβλώσει την ανοιχτή αγορά ιδεών προωθώντας ψεύδη και τροφοδοτώντας το μίσος», με τη χρήση και της πολλαπλασιαστικής ισχύος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
«Μια από τις καλύτερες άμυνες εναντίον της εσκεμμένης παραπληροφόρησης είναι τα ελεύθερα και διαφανή ειδησεογραφικά μέσα και η ενημερωμένη κοινωνία των πολιτών (informed citizenry)» σημείωσε, ενώ πρόσθεσε πως δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι «η Θεσσαλονίκη, ένα ιστορικό σταυροδρόμι και κορυφαία πανεπιστήμια, καινοτόμο ανθρώπινο κεφάλαιο και ισχυρούς δεσμούς με τους βόρειους γείτονές της, έγινε έδρα του Southeast Europe Hub. Με τη στήριξη και την εμπειρογνωμοσύνη των εταίρων του στο ΑΠΘ, τo Atlantic Council, το Facebook και άλλους (φορείς), το DCN-SEE Hub θα πολεμήσει την παραπληροφόρηση, θα προωθήσει τις δημοκρατικές αξίες και θα στηρίξει τις καινοτόμους ιδέες και τις νέες τεχνολογίες».
Από την πλευρά του, ο επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ, Νίκος Παναγιώτου, υπεύθυνος για τη διοργάνωση του Εργαστηρίου, επισήμανε ότι «με τη δράση αυτή εγκαινιάζεται σειρά από αντίστοιχες πρωτοβουλίες που προωθούν την εκπαίδευση και την έρευνα στην ψηφιακή επικοινωνία τόσο στην Ελλάδα, όσο και στη Νοτιοανατολική Ευρώπη», προαναγγέλλοντας νέο ειδικό σεμινάριο για το θέμα, γύρω στα μέσα Μαρτίου, για όσες και όσους παρακολούθησαν το πρώτο.
