today-is-a-good-day
20.3 C
Athens

Τα αίτια της έντασης και το μέλλον της Νότιας Αμερικής

Ανάλυση του Δ.Απόκη

Η Νότια Αμερική εδώ και αρκετές εβδομάδες βρίσκεται σε μεγάλη πολιτική και κοινωνική ένταση. Σε λιγότερο από δύο μήνες, οι κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές οδήγησαν στην ακύρωση των οικονομικών μεταρρυθμίσεων στον Ισημερινό, στα πρώτα βήματα για συνταγματικές αναθεωρήσεις στη Χιλή και την παραίτηση του προέδρου στη Βολιβία. Οι πολιτικές μάχες έπαιξαν ρόλο στην Αργεντινή για την εκλογή λαϊκιστή Περονιστή προέδρου, στο Περού βρίσκεται σε εξέλιξη θεσμική κρίση μεταξύ της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας, και στη Βραζιλία έχουμε την πρόσφατη απελευθέρωση του πρώην λαϊκιστή Προέδρου Λούλα Ντα Σίλβα από τη φυλακή, και την επακόλουθη ενεργοποίηση της βάσης του στην κοινωνία για την αντιμετώπιση της κυβέρνησης Μπολσονάρο.

Η γεωπολιτική μας διδάσκει ότι μια σειρά από ισχυρά γεγονότα συγκεντρωμένα σε μια περιοχή και σε μια στιγμή είναι σπάνια σύμπτωση. Τέτοιες δραματικές εκδηλώσεις είναι προϊόν των υπόγειων δυνάμεων που δρουν σε ολόκληρη την περιοχή.

Του Δημήτρη Γ. Απόκη*

Η Νότια Αμερική κατέχει μια περιφερειακή θέση στο σημερινό παγκόσμιο σύστημα. Σαν αποτέλεσμα αντιμετωπίζει τις παγκόσμιες εξελίξεις διαφορετικά από άλλα μέρη του κόσμου. Παρόλο που αυτό μπορεί να είναι κάτι προφανές, υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στην ύπαρξη ενός υποτιμημένου, έμμεσου, ρόλου στις παγκόσμιες εξελίξεις και στην πλήρη απομάκρυνση ή την πλήρη προστασία από αυτές. Στην πράξη, αυτό συχνά σημαίνει ότι, ενώ μια περιοχή μπορεί να μην έχει άμεση επιρροή στις παγκόσμιες εξελίξεις, αισθάνεται έντονα τα δευτερεύοντα αποτελέσματα εξωτερικών γεγονότων χωρίς να έχει μεγάλη δύναμη να διαμορφώσει το αποτέλεσμα. Ένας από τους βασικούς λόγους πίσω από τις τρέχουσες αναταραχές της Νότιας Αμερικής είναι η μοναδική εμπειρία της περιοχής από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008.

Η αιχμή της κρίσης του 2008 επηρέασε δραματικά και άμεσα τις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου – τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και την Κίνα. Οι ΗΠΑ, εφάρμοσαν ένα τεράστιο πρόγραμμα διάσωσης για να επιβιώσει η οικονομία τους. Η Ευρωζώνη αντιμετώπισε μια τραπεζική κρίση. Η Κίνα χτυπήθηκε με μια ραγδαία πτώση στην ανάπτυξης της, εξαιτίας της μειωμένης ζήτησης από τις Η.Π.Α. και την Ευρώπη, η οποία ώθησε το Πεκίνο να εφαρμόσει ένα πρωτοφανές για τα δεδομένα πακέτο ενίσχυσης της οικονομίας. Αυτά τα γεγονότα προκάλεσαν δευτερεύουσες επιδράσεις σε όλο τον κόσμο. Πιο συγκεκριμένα, η μείωση της παγκόσμιας ζήτησης, που προκλήθηκε από αυτές τις τρεις μεγάλες αγορές, μείωσε τις εμπορικές ροές και τις τιμές των βασικών εμπορευμάτων σε όλο τον κόσμο. Αυτά τα δευτερεύοντα αποτελέσματα ήταν που έπληξαν τη Νότια Αμερική.

Σε σύγκριση με τις χώρες στο επίκεντρο της κρίσης, η Νότια Αμερική φάνηκε να εξέρχεται από την κρίση σε σχετικά καλή κατάσταση. Με τις αξιοσημείωτες εξαιρέσεις της Αργεντινής και της Βενεζουέλας, τα ακαθάριστα εγχώρια προϊόντα των νοτιοαμερικανικών οικονομιών παρουσίασαν καλύτερη απόδοση το 2009 από τον παγκόσμιο μέσο όρο. Ορισμένες χώρες της Νότιας Αμερικής – συμπεριλαμβανομένου του Περού, της Κολομβίας και του Ισημερινού – διατήρησαν ακόμη θετική αύξηση του ΑΕΠ το 2009, αντιμετωπίζοντας μείωση της ανάπτυξης παρά συρρίκνωση. Όλες οι χώρες στη Νότια Αμερική, είδαν την οικονομία τους να ανακάμπτει πάλι το 2010. Η περιοχή ως σύνολο δέχθηκε πλήγματα από την αρχική κρίση αλλά όχι θανάσιμα. Τα προβλήματά ήλθαν μια δεκαετία αργότερα.

Η παγκόσμια ανάκαμψη από την κρίση του 2008 υπήρξε αργή και ασθενική, και αυτή η ασθενική ανάκαμψη  αποδείχθηκε πιο προβληματική για τη Νότια Αμερική από ότι η αρχική κρίση. Η Νότια Αμερική αισθάνθηκε την κρίση πιο έντονα μέσω των τιμών των βασικών εμπορευμάτων, οι οποίες συνδέονται στενά με την ασθενέστερη ζήτηση που παρατηρήθηκε κατά την αργή ανάκαμψη.

Τα βασικά προϊόντα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομική δραστηριότητα και το εμπόριο στην περιοχή και, αν και τα βασικά εμπορεύματα ποικίλλουν ανάλογα με τη χώρα, οι φυσικοί πόροι και η παραγωγή πρώτων υλών έχουν κυρίαρχο ρόλο στις οικονομίες της Νότιας Αμερικής από την εποχή της αποικιοκρατίας. Μετά την κρίση του 2008, η παγκόσμια ζήτηση μειώθηκε, ασκώντας πίεση προς τα κάτω στις τιμές των βασικών εμπορευμάτων. Καθώς η χαμηλή ζήτηση εξακολούθησε, αποδυνάμωσε τις τιμές, εμποδίζοντας μια ισχυρή ανάκαμψη και γρήγορη επιστροφή στα επίπεδα πριν από την κρίση. Ενώ οι χώρες της Νότιας Αμερικής εξακολούθησαν να εξάγουν εμπορεύματα, ο όγκος των εξαγωγών αυξήθηκε ελάχιστα την τελευταία δεκαετία, καθώς το παγκόσμιο εμπόριο γενικά άργησε να ανακάμψει πλήρως.

Για τις οικονομίες και τις κυβερνήσεις της Νότιας Αμερικής, αυτό μεταφράστηκε σε ασθενέστερες ροές εσόδων και οικονομική δραστηριότητα. Παρόλο που τα επίπεδα μπορεί να μην ήταν αρκετά δραματικά για να προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα, οι σοβαρές επιπτώσεις ήλθαν με την πάροδο του χρόνου. Σε αντίθεση με τις μείζονες οικονομίες στο βορρά, η εμπειρία της Νότιας Αμερικής από την κρίση του 2008 μοιάζει περισσότερο με πλήγμα στρες παρά με ισχυρό τραύμα με προοδευτική επιδείνωση.  Αλλά όσο διαρκεί η επιδείνωση αυτό το τραύμα  εξελίσσεται σε θανάσιμο.

Μετά από χρόνια οικονομικής και κοινωνικής πίεσης που συσσωρεύθηκαν στις κοινωνίες της Νότιας Αμερικής, οι τρέχουσες αναταραχές και οι πολιτικές αναταραχές σηματοδοτούν ένα σημείο κατάρρευσης. Επιπλέον, οι γεωπολιτικές δυνάμεις που βρίσκονται σε εξέλιξη, ξεπερνούν ιδεολογίες. Αρχικά, οι αναταραχές και οι πολιτικές μάχες στόχευαν οικονομικά υπεύθυνες πολιτικές ανοικτής αγοράς, με φορολογικά υπεύθυνες αποφάσεις, σε μέρη όπως ο Ισημερινός και η Αργεντινή. Ωστόσο, η παραίτηση του λαϊκιστή Προέδρου της Βολιβίας Μοράλες, δείχνει ότι οι πιέσεις στην περιοχή υπερισχύουν της πολιτικής ιδεολογίας. Αν και οι χώρες στην περιοχή τείνουν να κυμαίνονται μεταξύ της αριστεράς και της δεξιάς πολιτικής, αυτοί οι κύκλοι είναι φυσιολογικοί στις περισσότερες χώρες. Αλλά είναι συμπτώματα γεγονότων και όχι κινητήριες δυνάμεις.

Με την πάροδο του χρόνου, η σταδιακά αυξανόμενη πίεση που έζησαν αυτές οι χώρες μετά την οικονομική κρίση καθιστούσε ολοένα και πιο δύσκολο για τις κυβερνήσεις τους να κρατήσουν την κοινωνία ήσυχη, έτσι ώστε να αποφύγουν τις μαζικές κινητοποιήσεις. Αυτό δεν συνέβη ξαφνικά. Τα πρώτα σημάδια πίεσης στο σύστημα, όπως η αυξημένη συχνότητα των ερευνών κατά της διαφθοράς σε ολόκληρη την περιοχή, εμφανίστηκαν πολύ πριν από το 2019. Σε περιόδους ευημερίας είναι εύκολο να σκεπαστούν με παροχές αυτά τα ζητήματα. Όμως, καθώς οι πόροι για την αντιμετώπιση των υπόγειων κοινωνικοοικονομικών και πολιτικών ζητημάτων μειώνονται, ο τρόπος με τον οποίο οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τα δημόσια κονδύλια τραβά την προσοχή της κοινωνίας.

Τελικά, η παρατεταμένη πίεση στα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά συστήματα της περιοχής έφερε στο προσκήνιο θεμελιώδη ζητήματα διαφορετικά σε κάθε χώρα. Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, οι προεδρικές εκλογές περιστρέφονταν γύρω από την οικονομική κακουχία της χώρας και πώς πρέπει να αντιμετωπίσει το χρέος και τη σχέση της με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Για τον Ισημερινό, η αναβίωση της Συνομοσπονδίας των Αυτοχθόνων Εθνικοτήτων της συμμετοχής του Ισημερινού στην εγχώρια πολιτική υπογραμμίζει το ζήτημα της εξόρυξης φυσικών πόρων και δικαιωμάτων των ιθαγενών. Ο Ντα Σίλβα μπορεί να αναδειχθεί σε έναν ήρωα από τη φυλακή επειδή η Βραζιλία δεν έχει ακόμη συμβιβάσει τον πλούτο της με τις αναπτυξιακές ανισότητες, οι οποίες οφείλονται στην οικονομική ανισορροπία μεταξύ βορρά και νότου. Όλα αυτά τα ζητήματα ξεπερνούν τα όρια των κομμάτων και χτυπούν βαθιά την καρδιά των μακροχρόνιων προκλήσεων που αντιμετωπίζει κάθε χώρα. Υπήρχαν πολύ πριν αλλά και μετά την οικονομική κρίση του 2008, όμως χρειάστηκε αρκετός χρόνος, έτσι ώστε ο αντίκτυπος αυτής της κρίσης για να τα φέρει στο προσκήνιο.

Το χρονοδιάγραμμα αυτή της κοινωνικής και πολιτικής αναταραχής, θα ασκήσει περαιτέρω πιέσεις στις χώρες της Νότιας Αμερικής και για να τις αντιμετωπίσουν, θα πρέπει να αφοσιωθούν στις δικές τους δυνάμεις. Η ασθενής ανάπτυξη που ακολούθησε την κρίση του 2008 φαίνεται ότι έχει κορυφωθεί. Όλοι συμφωνούν ότι έρχεται παγκόσμια οικονομική επιβράδυνση ενώ συνεχίζονται οι επιπτώσεις από τους εμπορικούς πολέμους, καθώς οι εμπορικές διαφορές παραμένουν ανεπίλυτες και η αβεβαιότητα συντηρείται. Οι ανησυχίες για την παγκόσμια ζήτηση για άλλη μια φορά θέτουν υπό αμφισβήτηση τις τιμές του εμπορίου και των βασικών εμπορευμάτων. Οι χώρες της Νότιας Αμερικής αντιμετωπίζουν τώρα σοβαρές κοινωνικοπολιτικές κρίσεις και είναι βέβαιο ότι η επόμενη παγκόσμια ύφεση, σε αντίθεση με το τι συνέβη στην περιοχή το 2008, θα πυροδοτήσει μια πραγματική έκρηξη.

 

*Ο Δημήτρης Απόκης, είναι Διεθνολόγος και Δημοσιογράφος, Απόφοιτος του The Paul H. Nitze, School of Advanced International Studies, The Johns Hopkins University, μέλος του The International Institute of Strategic Studies, και διετέλεσε επί σειρά ετών διαπιστευμένος ανταποκριτής στο Λευκό Οίκο, το Στέητ Ντιπάρτμεντ, και το Πεντάγωνο, στην Ουάσιγκτον.  

 

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ