Η Αννιούσκα και το σπορέλαιο
Ο γεννημένος το 1891 στο Κίεβο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ είχε μπροστά του όλες τις προοπτικές να γίνει ένας καλός θεολόγος. Ο πατέρας του ήταν καθηγητής στη Θεολογική Ακαδημία του Κιέβου και οι δύο παππούδες του ήταν ιερείς.
*Του Κώστα Κωτούλα
Είχε και τις προοπτικές να γίνει ένας καλός γιατρός. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο του Κιέβου, υπηρέτησε ως γιατρός του Ερυθρού Σταυρού κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και του Λευκού Στρατού κατά το Ρωσικό εμφύλιο πόλεμο και δούλεψε σε νοσοκομείο στο Σμόλενσκ.
Όμως η Αννιούσκα είχε ήδη αγοράσει το σπορέλαιο, κι όχι μόνο το είχε αγοράσει, αλλά και πρόλαβε να το χύσει. Κι έτσι έθεσε σε κίνηση μια αλληλουχία γεγονότων που θα κατέληγε στην καταστροφή του Μπουλγκάκοφ από μια νεαρή κομσομόλα: την Επανάσταση που είχε ήδη ξεκινήσει.
Αντί λοιπόν για θεολόγος ή γιατρός, ο Μπουλγκάκοφ έγινε γραφιάς. Δημοσιογράφος και συγγραφέας. Ξεκίνησε ως δημοσιογράφος στο Γκρόζνι και στο Βλαντικαφκάζ. Στη συνέχεια όμως, κατέλαβε ηγετικό πόστο στο Τμήμα Τέχνης της Επαναστατικής Επιτροπής του Βλαντικαφκάζ (!) και έτσι απέκτησε τα προσόντα να γίνει θεατρικός συγγραφέας.
Για να είμαστε δίκαιοι, προφανώς και κάποια προσόντα πρέπει να τα είχε και πριν την Επανάσταση. Όμως, σε μια Σοβιετική Σοσιαλιστική πραγματικότητα, και υπό την ορθή Μαρξιστική – Λενινιστική θεώρηση της έννοιας των προσόντων σε ένα πλαίσιο ταξικής αντιπαράθεσης, είναι φύσει αδύνατο αυτά τα προσόντα να είχαν αναπτυχτεί τέλεια πριν και έξω από την Επανάσταση: για όνομα του Θεού, πριν ενταχτεί στις Επαναστατικές δυνάμεις, ο Μπουλγκάκοφ ήταν γιατρός του Λευκού Στρατού -πώς θα ήταν δυνατό εκεί να έχει γνήσια καλλιτεχνικά προσόντα; Το ερώτημα είναι ρητορικό. Δεν θα ήταν δυνατό. Συνεπώς, τα προσόντα τα απέκτησε ή τα καλλιέργησε όταν ενέταξε τον εαυτό του και τις δυνάμεις του στην υπόθεση της Εργατικής και Αγροτικής τάξης. Τελεία. Παράγραφος.
Και -αλίμονο- πόσο το μέλλον του Μπουλγκάκοφ δικαιώνει τη σύνδεση των καλλιτεχνικών του προσόντων με την Επανάσταση και τις επιτροπές της…
Ο Διάβολος αυτοπροσώπως
Ή, για την ακρίβεια, δύο διάβολοι. Ένας από έξω, ένας από μέσα.
Πρώτα ο εξωτερικός. Το τέκνο της Αντίδρασης. Η εξωτερική απειλή που κάποια στιγμή θα κληθεί να αντιμετωπίσει ο καθένας. Για τον Μπουλγκάκοφ, αυτός πήρε τη μορφή του H. G. Wells. Δυστυχώς για τον ήρωά μας, εντυπωσιάστηκε από τα έργα του Άγγλου, που προφανώς ήταν κι αυτά έργα της αντίδρασης. Και όχι μόνο εντυπωσιάστηκε, αλλά επηρεάστηκε κιόλας από αυτά. Άρχισε λοιπόν να παρουσιάζει στους Πολίτες της ΕΣΣΔ έργα τα οποία περιείχαν στοιχεία επιστημονικής φαντασίας, αυτού του μολυσματικού είδους «λογοτεχνίας» που μόνο βλάπτει τη σωστή Μαρξιστική – Λενινιστική καλλιτεχνική – λογοτεχνική φόρμα.
Ακόλουθα, ο εσωτερικός. Ο Μπουλγκάκοφ δε μπόρεσε ποτέ να αντιληφτεί τη σημασία της Επανάστασης ή το πόσο αυτή βοήθησε τον ίδιο να αναδείξει τα ταλέντα του, όπως χωρίς αμφισβήτηση παραπάνω αποδείχτηκε. Όχι μόνο αυτό, αλλά και δε μπόρεσε ποτέ να υποτάξει το ανήσυχο μυαλό του στην σοσιαλιστική θεώρηση των πραγμάτων και τη Νέα Οικονομική Πολιτική (NEP). Και δεν καταλάβαινε και έδειχνε αχαριστία. Αυτά τα δύο τον οδήγησαν στην κατάντια, μαζί με την «επιστημονική φαντασία», να γαρνίρει τα έργα του με συκοφαντική σάτιρα της Σοβιετικής γραφειοκρατίας, έτσι ώστε να φαίνεται ότι ο καλοκουρδισμένος κρατικός μηχανισμός της ΕΣΣΔ ήταν στην πραγματικότητα ένας αδιέξοδος λαβύρινθος κωμικών άκαμπτων εντύπων και γελοίων φοβισμένων ανθρώπων. Έτσι, έγραψε τα Μοιραία Αυγά ή την Καρδιά του Σκύλου.
Ο σκληρός Πέμπτος Επίτροπος της Ιουδαίας
Και αυτοί οι δύο διάβολοι οδήγησαν τον Μπουλγκάκοφ στην καταστροφή. Πολλοί θα θεωρήσουν άδικη την άποψη αυτοί. Πολλοί μπορεί να πούνε ότι στη Δύση τα ανήσυχα μυαλά έγραφαν σε φτηνοπεριοδικά χαρτοπολτού (pulp fiction magazines) πριν γίνουν αναγνωρισμένοι συγγραφείς. Όμως, όπως τόσες και τόσες φορές είδαμε εδώ πέρα, τι κατάφεραν όλοι αυτοί οι συγγραφείς της Δύσης; Τελικά δεν καταστράφηκαν κι αυτοί; Τελικά δεν πέθαναν, νέοι, φτωχοί, περιφρονημένοι, μόνο και μόνο για να αναγνωριστούν μετά το θάνατό τους; Γιατί ο Μπουλγκάκοφ να μοιραστεί την τύχη τους και να μην αρπάξει τις ευκαιρίες που ο Σοσιαλισμός του πρόσφερε; Έτσι ώστε τελικά, η καταστροφή του Μπουλγκάκοφ ήταν δική του ευθύνη κι όχι της ΕΣΣΔ. Αυτή, ακόμα και μέσα από τις προσωπικές παρεμβάσεις του Συντρόφου Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς, πολλές φορές του έδωσε τη δυνατότητα να αλλάξει.
Πρώτα-πρώτα, τον πήρε γιατρό του Λευκού Στρατού και του έδωσε την ευκαιρία να γίνει ένας καθώς πρέπει Πολίτης!
Ύστερα, του έδωσε την ευκαιρία να αναπτύξει τα ταλέντα του, βάζοντάς τον στο περίφημο Τμήμα Τέχνης της Επαναστατικής Επιτροπής ολόκληρου Βλαντικαφκάζ!
Ακόλουθα, όταν ο Μπουλγκάκοφ κυκλοφόρησε τη Λευκή Φρουρά του, ένα προβοκατόρικο έργο, χωρίς ούτε έναν γνήσιο κομμουνιστή ήρωα, του έδωσε τη δυνατότητα να το αλλάξει, να το κάνει «Μέρες των Τουρμπίν», που τόσο άρεσε στο σ. Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς, ώστε λέγεται ότι το παρακολούθησε πάνω από δεκαπέντε φορές.
Σε όλες αυτές τις δεύτερες ευκαιρίες, ο Μπουλγκάκοφ απαντούσε με ακόμα πιο σκληρή αντισοβιετική – αντεπαναστατική προπαγάνδα. Κι όμως, διώχτηκε γι’ αυτό; Λες και δεν υπήρχαν τα νομικά εργαλεία και οι προβλέψεις στο Σοβιετικό Ποινικό Κώδικα. Λες και δε μπορούσε να πάρει πέντε χρονάκια στο Αρχιπέλαγος. Όχι όμως. Η ΕΣΣΔ απλά ασκούσε καλόπιστη και καλοπροαίρετη καλλιτεχνική κριτική στα έργα του. Ακόμα και όταν κυκλοφόρησε τη Διαβολιάδα του, μετά την Καρδιά και τα Αυγά, πάλι το μόνο που έκανε η ΕΣΣΔ ήταν να δείξει πόσο απόκλινε η γραφή του Μπουλγκάκοφ από το σωστό δρόμο.
Και όταν το 1930 μόνος του ζήτησε άδεια να αφήσει τη Μητέρα Πατρίδα, ο ίδιος ο σ. Ιωσήφ Βησσαριόνοβιτς τον κάλεσε ΠΡΟ-ΣΩ-ΠΙ-ΚΑ για να τον μεταπείσει. Και τον προσέλαβαν και σε ένα θεατράκι.
Ακόμα ξεκίνησαν να ανεβάζουν την Δράκα των Υποκριτών-Μολιέρο, με προσωπική παρέμβαση του Γκόρκι, παρόλο που η πρώτη εχτίμηση της Κρατικής Επιτροπής Ρεπερτορίου (GlavRepertCom) ήταν ότι το έργο έπρεπε να κοπεί. Άλλο ζήτημα που μια κριτική στην PRAVDA οδήγησε στο να κοπεί το έργο: αυτό είναι καλλιτεχνικό και όχι πολιτικό ζήτημα. Και πώς τα ανταπόδοσε αυτά ο Μπουλγκάκοφ; Με το να αρχίσει να γράφει το Μέτρ και τη Μαργαρίτα και το Θεατρικό Μυθιστόρημα. Σε αυτά, προσπαθούσε να πείσει (εκείνους που ήθελαν να πειστούν) πως η απομάκρυνσή του από τα θέατρα δεν ήταν αποτέλεσμα της αποδοκιμασίας των σ. πολιτών προς το έργο του, αλλά αποτέλεσμα κάποιων δήθεν κρατικών δομών που δούλευαν μόνο για να περνάνε καλά οι αξιωματούχοι και δεν ενδιαφέρονταν για την πραγματική τέχνη. Συκοφαντίες και πάλι συκοφαντίες.
Βέβαια, ειδικά στο Μετρ και τη Μαργαρίτα, μαζί με την άδικη και συκοφαντική κριτική στον καλλιτεχνικό κόσμο, εμπλέκει και δύο άλλες ιστορίες (μια ιστορία αγάπης και μια βυθοσκόπηση στην σκληρότητα ενός ανθρώπου -του σκληρού Πέμπτου Επιτρόπου της Ιουδαίας, του Ιππότη Ποντίου Πιλάτου- που αρνείται τη συνείδησή του), τις οποίες για να τις ξεμπλέξει κανείς θα πρέπει να διαβάσει το ίδιο το βιβλίο κι όχι αυτήν την σύντομη αναφορά στο Μπουλγκάκοφ.
Σε τελική ανάλυση, δεν ήταν η ΕΣΣΔ άδικη απέναντι στο Μπουλγκάκοφ. Ο ίδιος ήταν άδικος απέναντι στον εαυτό του και την ΕΣΣΔ. Δε φταίει η ΕΣΣΔ για το ότι στα τελευταία χρόνια της ζωής του έβρισκε όλες τις πόρτες κλειστές. Ο ίδιος φρόντισε να τις κλείνει με αχαριστία, κάθε φορά που η Επανάσταση του τις άνοιγε. Δεν ήταν κανείς σκληρός μαζί του. Ο ίδιος δεν αναγνώρισε τη φροντίδα που επίδειχνε η Επανάσταση για τους πολίτες και για αυτόν προσωπικά.
Οι Μαργαρίτες του
Τη σύντομη ζωή του Μπουλγκάκοφ τη σημάδεψε, έξω από την ακατανόητα αντεπαναστατική εμμονή του και την ενοχλητικά ακούραστη γραφή του, η αγάπη του προς τις γυναίκες. Το δείχνει ξεκάθαρα η εικόνα της Μαργαρίτας στο τελευταίο ολοκληρωμένο έργο του.
Γι’ αυτό δε μπορούμε να παραλείψουμε την αναφορά στους τρεις γάμους του: το 1913, σε ηλικία 22 ετών, με την Τατυάνα Λάππα, το 1924 με την Λιούμποβ Μπελοζέρσκαγια και το 1932 με τη Γιελένα Σιλόβσκαγια.
Πολλοί λένε ότι η τρίτη του γυναίκα είναι η Μαργαρίτα του. Δεν έχουμε όμως λόγο να θεωρούμε ότι η Μαργαρίτα ταυτίζεται με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο κι όχι με μια έννοια. Με αυτή τη λογική, όσο ζούσαν μαζί κι ο Μπουλγκάκοφ έγραφε το Μετρ και τη Μαργαρίτα, στη ζωή του το ρόλο της Μαργαρίτας τον έπαιζε η Γιελένα. Δε μπορούμε όμως έτσι, με ελαφριά καρδιά, να περιορίσουμε την ίδια τη Μαργαρίτα -ούτε καν σε ό,τι έχει να κάνει με την ίδια τη ζωή του Μπουλγκάκοφ.
