*Του Κώστα Κωτούλα
Ο Alexandr Solzhenitsyn γεννήθηκε ένα χρόνο μετά την οκτωβριανή επανάσταση. Έχοντας χάσει τον πατέρα του πριν ακόμα γεννηθεί, μεγάλωσε μαζί με τη μητέρα του στο Rostov. Αν και από μικρός είχε εκδηλώσει ενδιαφέρον για τη συγγραφή, στο Rostov δεν υπήρχε τρόπος να εκπαιδευτεί σε φιλολογικό αντικείμενο, έτσι ξεκίνησε να σπουδάζει μαθηματικά, τα οποία, παρ’ ότι έδειξε σημαντική κλίση, δεν τον ενέπνεαν. Ωστόσο, όπως ο ίδιος έλεγε, τα μαθηματικά του έσωσαν τη ζωή δύο φορές: μία στις περιπλανήσεις του στο Αρχιπέλαγος και μία όταν επέστρεψε (εξόριστος) στη στεριά.
Τις περιπλανήσεις του στο Αρχιπέλαγος ο Solzhenitsyn τις ξεκίνησε κατά τύχη. Αφού αποφοίτησε το 1941, κλήθηκε να υπηρετήσει στον Κόκκινο Στρατό: αποφοίτησε από σχολή πυροβολικού και εστάλη στο Ανατολικό Μέτωπο (ανατολικό για τους επιτιθέμενους Γερμανούς). Και εκεί, κάποια στιγμή το Φεβρουάριο του 1945, συνελήφθη.
Δεν τον συνέλαβαν οι οπισθοχωρούντες Γερμανοί. Τον συνέλαβε η πατρίδα του, η ΕΣΣΔ. Γιατί; Γιατί στην αλληλογραφία του με έναν σχολικό του φίλο, μιλούσε με ασέβεια για τον Πατερούλη των Σοβιέτ, τον Ατσαλένιο Ιωσήφ –και η πανταχού παρούσα Σοβιετική Λογοκρισία ανακάλυψε τις επιστολές, τις διάβασε και ανέλαβε δράση. Κατά τη σύλληψή του, βρέθηκαν στην κατοχή του κάποια προσχέδια μελλοντικών ιστοριών και αυτά επιβάρυναν τη θέση του. Αν και συλληφθείς ήδη από το Φεβρουάριο, καταδικάστηκε ερήμην (αχ, αυτό το θαυμάσιο σύστημα απονομής δικαιοσύνης της ΕΣΣΔ) σε οκτώ χρονάκια σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.
Τα τελευταία χρόνια της ποινής του τα πέρασε σε ένα από τα πολλά νησάκια του Αρχιπελάγους, σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Καζακστάν. Και κάποια στιγμή ήρθε η στιγμή της απόλυσης. Εξέτισε την ποινή του και ήταν έτοιμος να επιστρέψει στην κοινωνία. Όμως τότε βρέθηκε αντιμέτωπος με μια διοικητική πράξη: η διοίκηση αποφάσιζε συμπληρωματική ποινή για τον πρώην κατάδικο, ο οποίος εξορίστηκε εφ’ όρου ζωής στο Νότιο Καζακστάν. Εκεί προσπάθησε να ξαναστήσει τη ζωή του, διδάσκοντας μαθηματικά. Στην περίοδο αυτή, ένας όγκος, που είχε πρωτοεμφανιστεί στα στρατόπεδα, άρχισε να εξελίσσεται επικίνδυνα, όμως θεραπεύτηκε με χειρουργική επέμβαση στην Τασκένδη.
Παράλληλα έγραφε. Έγραφε (συνέθετε ποιήματα τα οποία τα απομνημόνευε και τα κατέγραφε όταν μπορούσε) στις φυλακές, έγραφε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, έγραφε στην εξορία.
Έγραφε χωρίς να έχει την ελπίδα να δει δημοσιευμένα τα κείμενά του. Έγραφε για τον εαυτό του και για τους επόμενους: δεν έδειχνε τα χειρόγραφά του ούτε στους φίλους του, για προστασία τόσο δική του, όσο και των φίλων του.
Τον Οκτώβριο του 1961 έλαβε χώρα το 22ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. Εκεί, μόλις οκτώ χρόνια μετά το θάνατο του Ατσάλινου Πατερούλη, έγινε δεκτή η απομάκρυνση της μούμιας του Στάλιν από το Μαυσωλείο του Λένιν και η αλλαγή της ονομασίας πόλεων που ονομάσθηκαν προς τιμήν του εκλιπόντος ηγέτη και ανθρώπων του καθεστώτος του. Ο Solzhenitsyn πήρε θάρρος από τις εξελίξεις και αποφάσισε να δοκιμάσει να δημοσιεύσει το μνημειώδες έργο του «Μια ημέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς», το οποίο περιγράφει μια (τυπική) μέρα από τη ζωή ενός (τυπικού) κρατουμένου σε κάποιο από τα (σοβιετικά) στρατόπεδα συγκέντρωσης που συναπάρτιζαν το Αρχιπέλαγος. Μέσα από το βιβλίο αισθάνεται κανείς αυτό που είδαμε και στο (μεταγενέστερο) έργο του Βαρλάμ Σαλάμωφ: το σημαντικό για τον εγκλωβισμένο στο λαβύρινθο του Γκούλαγκ είναι η επιβίωση για την τρέχουσα ημέρα.
Ο Solzhenitsyn υπέβαλε το χειρόγραφό του στον Tvardovsky, ο οποίος ήταν τότε εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού Novy Mir (Νέος Κόσμος). Ο Tvardovsky υπέβαλε το χειρόγραφο στην (αρμόδια, ως απαρτιζόμενη από κριτικούς λογοτεχνίας) Κεντρική Επιτροπή του Κ.Κ.Σ.Ε. και αυτή, με τη σειρά της, το απέστειλε στον Khrushchev. Μέχρι τότε, η αναφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης από Σοβιετικούς συγγραφείς ήταν απαγορευμένη. Ο Khrushchev, σε μία κρίση λογοτεχνικής διορατικότητας και ταυτόχρονα πολιτικής μυωπίας, αποφασίζει, κόντρα στις εισηγήσεις ηγετικών στελεχών του κόμματος, να επιτρέψει τη δημοσίευση του έργου, με κάποιες παρεμβάσεις λογοκριτικής φύσεως. Και το Νοέμβριο του 1962, η Ημέρα από τη ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς άρχισε να δημοσιεύεται.
Όταν κατάλαβαν τι έκαναν ήταν ήδη αργά. Όσο κι αν σχεδόν αμέσως (και, βέβαια, μετά την απομάκρυνση του Khrushchev από την εξουσία) κατέβασαν κάποια θεατρικά έργα, όσο κι αν κατασχέθηκαν μεταγενέστερα έργα του με παρόμοια θεματολογία (Ο Πρώτος Κύκλος) και σημειώσεις, όσο κι αν ο Solzhenitsyn κατηγορήθηκε ότι αποκλίνει από τις Σοβιετικές αρχές και ότι το στυλ γραφής του δεν συμμορφωνόταν με τις απόψεις (κομματικά) έγκριτων κριτικών, όσο κι αν κατηγορήθηκε ως εχθρός του κράτους, ως υπέρμαχος της αποσταλινοποίησης (!), παρ’ ότι απεβλήθη από την Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων (το είδαμε να συμβαίνει και με τον Σαλάμωφ), η ζημιά είχε γίνει. Η επιγενόμενη σύλληψη και ο εκτοπισμός του απλώς κατάφεραν να ενισχύσουν τη φωνή του –και δεν υπήρχε πλέον επιστροφή. Ήδη ένα χρόνο μετά, κυκλοφόρησε τηλεοπτική μεταφορά του βιβλίου για το NBC, με πρωταγωνιστή τον Jason Robards Jr.: η αντίδραση είχε ήδη αποκτήσει ένα πανίσχυρο όπλο ενάντια στην Επανάσταση.
Άλλο, λιγότερο γνωστό, έργο του Solzhenitsyn είναι ο «Πρώτος Κύκλος» (1968) που αναφέραμε νωρίτερα. Εστιάζει στο δίλημμα των κρατουμένων επιστημόνων που βρίσκονται μεταξύ Σκύλλας και Χάρυβδης: να συνεργασθούν με τις αρχές και να μείνουν κρατούμενοι στις φυλακές μέσα στις οποίες διεξάγονταν έρευνα ή να αρνηθούν τη συνεργασία και να φύγουν για στρατόπεδα εργασίας.
Το 1970 ο Solzhenitsyn τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Δεν πήγε ωστόσο στη Στοκχόλμη για να το παραλάβει, καθώς γνώριζε ότι αν έφευγε από την Ε.Σ.Σ.Δ., δεν θα του επιτρεπόταν να επιστρέψει. Και την εποχή εκείνη χρωστούσε ακόμα στον κόσμο να ολοκληρώσει το Αρχιπέλαγος.
Το εμβληματικό «Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ» είναι –μαζί με την Ημέρα- το σημαντικότερο έργο του Solzhenitsyn. Αρχικά το έργο κυκλοφόρησε μέσω του δικτύου Samizdat (ιδιωτικής δημοσίευσης): ένας τρόπος κυκλοφορίας των απαγορευμένων έργων από χέρι σε χέρι, από αναγνώστη σε αναγνώστη. Το Novy Mir κυκλοφόρησε μέρος του ίδιου έργου το 1989 και το Αρχιπέλαγος κυκλοφόρησε ελεύθερα πλέον μετά την κατάρρευση της Ε.Σ.Σ.Δ. Μέσα από αυτό το έργο, ο Solzhenitsyn καταρρίπτει τον διαδεδομένο και αγαπητό μύθο ότι η όλη Σοβιετική καταπίεση ήταν έργο Στάλιν: αναδεικνύει τις απόψεις του Λένιν για την αναγκαιότητα της Δικτατορίας του Προλεταριάτου, παραθέτει τα Διατάγματά του για τον εκτοπισμό πολιτικών αντιπάλων σε στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, καταγράφει όλα τα κύματα διωγμών και αναλύει τις παγίδες που ο Σοβιετικός Ποινικός Κώδικας και το Σοβιετικό Σύστημα Απονομής Δικαιοσύνης έστηναν στους Πολίτες της Ένωσης, ήδη από τις πρώτες στιγμές της Επανάστασης. Το τελικό κείμενο του Αρχιπελάγους δεν κατασχέθηκε μετά τη δημοσίευση της Ημέρας, καθώς ο συγγραφέας φυγάδευσε ένα αντίτυπο στην Εσθονία μέσω ενός συγκρατούμενού του στις φυλακές της Λιουμπλιάνκα. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι μετά από ανάκριση της KGB, μια δακτυλογράφος του Solzhenitsyn αποκάλυψε το πού κρυβόταν ένα από τα αντίτυπα. Λίγες μέρες μετά την απελευθέρωσή της, τον Αύγουστο του 1973, η δακτυλογράφος αυτοκτόνησε. Ο Solzhenitsyn, μαθαίνοντας την αυτοκτονία, έδωσε την άδειά του για δημοσίευση του έργου του στο εξωτερικό –στη Γαλλία, όπου έφτασε σε μικροφίλμ.
Μόλις κυκλοφόρησε ο πρώτος από τους τρεις τόμους του Αρχιπελάγους, ο Solzhenitsyn συνελήφθη και δικάστηκε για προδοσία. Φυσικά, η Ε.Σ.Σ.Δ. έδινε τόση σημασία στην διατήρηση έστω ενός φύλλου συκής, ώστε να μην τιμωρήσει με άλλον τρόπο έναν Νομπελίστα: γνώριζε καλά τον μηχανισμό προπαγάνδας και τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται ήρωες και επέλεξε τη μικρότερη ζημιά. Ο Solzhenitsyn καταδικάστηκε και εξορίστηκε από την Ε.Σ.Σ.Δ. το Φεβρουάριο του 1974. Λίγο αργότερα, παρέλαβε το Νόμπελ του.
Κατά την εξορία του, η KGB χρηματοδοτούσε την έκδοση βιβλίων με περιεχόμενο εναντίον του Solzhenitsyn. Παράλληλα, του έστελναν διαρκώς απειλητική αλληλογραφία. Εκείνος όμως άντεξε.
Το 1994 επέστρεψε στη Ρωσία.
Το 2007 η Ρωσία, αναγνωρίζοντας τη συνεισφορά του Solzhenitsyn στο Ανθρωπιστικό Ιδεώδες, του απένειμε το Κρατικό Βραβείο.
Πέθανε στις 3 Αυγούστου 2008.
