*του Κώστα Κωτούλα
Ο Αρθούρος Πεντράγκον ήταν Ουαλλός βασιλιάς. Κατά τη βασιλεία του, συνάσπισε τα διάφορα βασίλεια του Βρετανικού νησιού στην υπεράσπισή του απέναντι στις ορδές των Σαξόνων που, ερχόμενοι από την ηπειρωτική Ευρώπη, επιχειρούσαν να το εποικίσουν.
Το μεγαλύτερο μέρος της εικόνας που έχουμε για τον Αρθούρο έρχεται από κινηματογραφικές μεταφορές του μύθου του. Τον Αρθούρο, το μέρλιν, τη Γκουίνεβιρ, τον Λάνσελοτ και τους άλλους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης τους είδαμε πλείστες όσες φορές στις οθόνες μας. Ανάμεσα στις ταινίες που αναφέρονται στο Μύθο του Αρθούρου ξεχωρίζουν το Excalibur του Boorman (1981) και το Monty Python and the Holy Grail (1975). Η πρώτη από αυτές εστιάζει στον καθ’ εαυτό μύθο του Αρθούρου, της Στρογγυλής Τραπέζης και του Ιερού Γκράαλ και δίνει ιδιαίτερο βάρος στην ατμόσφαιρα και το υπερφυσικό. Η δεύτερη ρίχνει το βάρος της στην απεικόνιση του κλίματος και των γενικών συνθηκών της εποχής (πολιτικών, πολιτιστικών, κοινωνικών, θρησκευτικών, τεχνολογικών, επιστημονικών, γεωστρατηγικών), πραγματοποιώντας μια πραγματική αξονική τομογραφία της ζωής στη Βρετανία στα τέλη του 5ου αιώνα μ.Χ., χωρίς όμως να παραλείπει και τα βασικά στοιχεία του Μύθου. Με άλλες ταινίες (είτε καινούριες, είτε παλιότερες, είτε χολυγουντιανές, είτε ντισνεϊκές) δεν αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κανείς. Καλύτερα δείτε ξανά το Excalibur.
Και μιλάμε για Μύθο, γιατί δεν είναι αποδεκτό ότι ο Αρθούρος, όπως τον έχουμε γνωρίσει, υπήρξε.
Για την ακρίβεια, ο Αρθούρος, το βασίλειό του και ο σχετικός μυθολογικός κύκλος ήταν δημιούργημα λογοτεχνών των πρώτων αιώνων της προηγούμενης χιλιετίας. Λογοτεχνών, αλλά και ιστορικών, που έγραψαν σε πολλές διαφορετικές γλώσσες και που προσέθεταν όλο και περισσότερα στοιχεία στο αρχικό υπόβαθρο, ώστε να διαμορφωθεί αυτό που σήμερα ξέρουμε ως συνολικό μυθολογικό κύκλο του Αρθούρου. Μερικών από αυτούς τις περιπτώσεις θα δούμε εδώ.
Geoffrey of Monmouth
Ο ιερέας και ιστορικός Galfridus Monemutensis γεννήθηκε κάπου στην Ουαλλία στα τέλη του 11ου αιώνα και έζησε περίπου 60 χρόνια. Συνέγραψε στα Λατινικά την Ιστορία των Βασιλέων της Βρετανίας (De gestis Britonum ή Historia regum Britanniae), η ιστορική αξιοπιστία του οποίου σήμερα θεωρείται μηδενική. Για τη συγγραφή του ανέτρεξε σε παλιότερα κείμενα ή προφορικές παραδόσεις -κατά κανόνα ψευδοϊστορικές πηγές. Μέσα από αυτό, κατάφερε να διαμορφώσει ένα εθνικό μυθολογικό υπόβαθρο για τους κατοίκους των Βρετανικών Νήσων, πάνω στο οποίο στηρίχθηκε σε όχι αμελητέο βαθμό η κοινή εθνική τους συνείδηση, όσες αλλαγές και επιμειξίες κι αν ακολούθησαν. Στο έργο του εμφανίζονται ως κεντρικά πρόσωπα ο Αρθούρος, ο Μέρλιν, ο Ούθερ και ο Μόρντρεντ -ίσως οι πρώτες εμφανίσεις που σώζονται σε συγκροτημένο και ολοκληρωμένο κείμενο.
(Robert) Wace
Εδώ αρχίζουν τα παράδοξα. Το Μύθο του Αρθούρου, τον οποίο πιθανότατα τον δημιούργησε η προφορική παράδοση των κατοίκων της Βρετανίας, τον επεξέτεινε μια σειρά Γάλλων ποιητών – συγγραφέων – τροβαδούρων, οι οποίοι δεν έγραφαν καν στα Αγγλικά ή Ουαλλικά. Ο Νορμανδός Wace, πιθανώς αριστοκρατικής καταγωγής, πιθανώς δάσκαλος (ή ιεροδιδάσκαλος) μετέφερε σε καθομιλουμένη γλώσσα τον Μύθο του Αρθούρου, όπως περίπου τον διαμόρφωσε ο Monmouth. Βέβαια, όταν μιλάμε για καθομιλουμένη στα μέσα του 12ου αιώνα, πρέπει να έχουμε στο νου μας την πολυδιάσπαση των ευρωπαϊκών γλωσσών. Ο Wace έγραψε το 1155 το Roman de Brut, στο οποίο μετέφερε ως ιστορία τον Αρθουριανό μύθο σε μια εκδοχή Νορμανδικής γλώσσας (παραλλαγή της Γαλλικής), την οποία τη μιλούσαν μόνο στη Νορμανδία, όμως σε κάθε περίπτωση, ήταν πολύ πιο προσιτή στο ευρύ κοινό (έστω της περιοχής) από τη Λατινική. Οι προσθήκες του Wace στο μυθολογικό πλέγμα ήταν η ονομασία του Excalibur καθώς και η ύπαρξη της Στρογγυλής Τραπέζης.
Chrétien de Troyes
Ο Chrétien de Troyes προσέθεσε στο μύθο πέντε μεγάλα ποιήματα, τα οποία τα συνέγραψε στα τέλη του 12ου αιώνα. Τα έργα του, όλα γραμμένα στα μεσαιωνικά Γαλλικά, είναι ποιήματα σχετικά με την Ιπποσύνη και τα κατορθώματα των Ιπποτών, αλλά και την έννοια της ιπποτικής αγάπης, έφεραν άλλον τόνο στο ψηφιδωτό που αποτελεί τον ευρύτερο Μύθο. Δική του συνεισφορά είναι ο Λάνσελοτ και ο έρωτάς του για τη Γκουίνεβιρ (στο Lancelot, le Chevalier de la Charrette). Σημαντικότερη όμως συνεισφορά είναι η αναζήτηση του Ιερού Γκράαλ, η οποία πρωτοεμφανίστηκε στο έργο του Perceval ou le Conte du Graal. Κάτι ήξεραν κάποιοι που, αιώνες αργότερα, ισχυρίστηκαν ότι το Γκράαλ το είχαν οι Γάλλοι…
Robert de Boron
Και πάλι έχουμε έναν Γάλλο ποιητή να γράφει (σχεδόν ταυτόχρονα, ή, ακριβέστερα, ελάχιστα μεταγενέστερα με τον de Troyes) σε Γαλλική γλώσσα δύο ποιήματα σχετιζόμενα με τον μυθολογικό κύκλο του Αρθούρου. Ο de Boron εξηγεί στο έργο του Joseph d’Arimathe πώς ακριβώς έφτασε στη Βρετανία το Ιερό Γκράαλ: το έφερε ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας, ο οποίος ήρθε στο νησί για να διδάξει το Ευαγγέλιο και να κηρύξει το Χριστιανισμό. Αντίστοιχα σημαντικό για τον Μύθο είναι και το δεύτερο έργο του de Boron, το Merlin (το οποίο δε σώζεται στο σύνολό του). Σε αυτό περιγράφεται ο ρόλος του Μέρλιν μέχρι την ενθρόνιση του Αρθούρου: η καταγωγή του, η απόκτηση των δυνάμεών του, η μεταστροφή του από το κακό στο καλό, η ιστορία του και ο ρόλος του στην ιστορία. Εδώ γίνεται για πρώτη φορά αναφορά και στο σπαθί στην πέτρα.
Hartmann von Aule
Και, σα να μην έφταναν οι Γάλλοι που έγραψαν για το Μύθο του Αρθούρου, ο Γερμανός Ιππότης Hartmann von Aule έγραψε στα τέλη του 12ου αιώνα, σε Μέση-Υψηλή Γερμανική (Mittelhochdeutsch) γλώσσα, διασκευές ποιημάτων του de Troyes. Αν και ξεφεύγουν από την ιστορική γραμμή των πρωτοτύπων, τα ποιήματα του von Aule αποδεικνύουν, και με μόνη την ύπαρξή τους, το πόσο αγαπητός έγινε ο Μύθος σε όλη τη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη.
Rustichello da Pisa
Ναι, ο συγκρατούμενος του Marco Pollo, στον οποίο ο τελευταίος διηγήθηκε τα ταξίδια και τις περιπέτειές του. Ο άνθρωπος που μας έδωσε ένα από τα πιο εκπληκτικά και μαγευτικά ταξιδιωτικά αφηγήματα έγραψε -στα τέλη του 13ου αιώνα- και για τον Αρθούρο. Το κείμενό του Roman de Roi Artus, είναι μια συρραφή κειμένων που περιήλθαν στην κατοχή του Ιταλού. Και έτσι έχουμε έναν Ιταλό, ο οποίος (μετα)γράφει στα Γαλλικά ένα κείμενο για έναν Άγγλο βασιλιά και για τον Sir Palamides, έναν Σαρακηνό Ιππότη, προσήλυτο στον Χριστιανισμό. Περιέχει επίσης το έργο του και ιστορίες σχετικές με ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης, καθώς και με τον Meliadus (τον πατέρα του Τριστάνου), αλλά και με την αναζήτηση του Ιερού Γκράαλ. Παρά τον αποσπασματικό χαρακτήρα του, το κείμενο (ακριβέστερα, η συγγραφή κειμένων) του Rustichello έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στην εποχή του.
Thomas Malory
Πάνω έναν αιώνα αργότερα, η συνέχιση του Μύθου επιστρέφει σπίτι: πίσω στο Νησί. Ο Άγγλος Ιππότης, γαιοκτήμονας και Βουλευτής Sir Thomas Malory στα μέσα του 15ου αιώνα συγγράφει στα Αγγλικά το έργο The Whole Book of King Arthur and His Noble Knights of the Round Τable (Le Morte d’ Arthur). Σε αυτό ο Malory συλλέγει όλα τα επιμέρους κείμενα στα οποία είχε πρόσβαση και τα οργανώνει σε ένα ενιαίο έργο, το οποίο αφηγείται ολόκληρη την ιστορία από το γάμο του Ούθερ μέχρι και το θάνατο του Αρθούρου. Πρόκειται για την πιο πλήρη καταγραφή μέχρι τότε και μάλλον για το κείμενο που θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει ως Κανόνα του Μύθου (αν και πολλά μάλλον κανονικά στοιχεία παραλείπονται). Από τότε και μέχρι σήμερα, ελάχιστα και μάλλον επουσιώδη στοιχεία προστέθηκαν στο Μύθο*.
Για την ομορφιά του πράγματος, αξίζει να αναφερθεί εδώ ο πλήρης τίτλος του έργου του Malory, όπως ο ίδιος τον απέδιδε: «The Hoole Book of Kyng Arthur and of His Noble Knyghtes of the Rounde Table».
Τα κείμενα μέσα από τα οποία διαμορφώθηκε ο Μύθος του Αρθούρου δεν είναι μνημεία λογοτεχνίας. Επαναλαμβανόμενα αποσπάσματα, τυποποιημένες εκφράσεις, ιδιαίτερη σημασία στο καθημερινό τελετουργικό, αφέλεια στην παρουσίαση των σχέσεων αιτίου και αιτιατού, καθώς και μια διάχυτη αίσθηση δεισιδαιμονίας τα χαρακτηρίζουν από την αρχή ως το τέλος τους. Ωστόσο, παρά το άτεχνο της γραφής και το ξένο (σε σχέση με το σήμερα) της περιγραφής, είναι κείμενα που σε κερδίζουν. Και για το λόγο αυτό αξίζει τον κόπο να τα αναζητήσει κανείς. Ίσως περισσότερο από όσο αξίζει τον κόπο να αναζητήσει τις πιο σύγχρονες αποδόσεις του Μύθου.
Στα Ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει πολλά από τα έργα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αξίζει τον κόπο να σταθούμε στης μεταφράσεις των έργων του de Troyes και του Mallory. Αλλά και αυτά είναι μόνο το ξεκίνημα για μια επίσκεψη στον κόσμο του Camelot και του Avalon.
* Εξαιρούμε βέβαια τις προσθήκες της Ιερής Χειροβομβίδας, του Δούρειου Λαγού, του Φονικού Κουνελιού, των Αθυρόστομων Γάλλων, του Μαύρου Ιππότη, των Ιπποτών που έλεγαν Νι, του Όχι και Τόσο Γενναίου Sir Robin και της Γέφυρας του Θανάτου με το φύλακά της τον φοβερό Μάγο Τιμ, με τις οποίες εμπλούτισαν το μύθο οι Monty Python. Για να μην αναφέρουμε την ανάδειξη της σημασίας των Χελιδονιών και των Καρυδών!
